حافظ خبر - هدفمندی یارانه‌‌ها بزرگ‌ترین و بهترین اصلاح اقتصادی تاریخ ایران است

به گزارش خبرنگار سیاسی ، "محمد شریعتمداری " وزیر بازرگانی در دولت اول و دوم محمدخاتمی و عضو شورای راهبردی روابط خارجی در گفت‌و‌گویی تفصیلی با فارس به تبیین ابعاد گوناگون قانون هدفمندی یارانه‌ها پرداخت؛ متن كامل بخش اول این گفت‌وگو به شرح ذیل است: - فارس: آقای شریعتمداری، موضوع هدفمندی یارانه‌ها از كی و از كجا شروع شد؟ - شریعتمداری: آغاز استفاده از یارانه‌ها تقریبا به ابتدای جنگ تحمیلی با شرایطی كه بعد از انقلاب اسلامی دشمن در كشور ایجاد كرده بود، مطرح شد؛ در آن زمان دشمنان سعی كردند با فشارهای اقتصادی و سیاسی مردم ایران را در همه عرصه‌ها به خصوص در عرصه اقتصادی مأیوس كرده و با حصر اقتصادی نظام را به زانو درآورند. بنابراین دولت همواره سعی می‌كرد با استفاده از سوبسید، یارانه‌ و ارائه كالاهای كوپنی كالاهای خاص مورد نیاز جامعه فشار وارده بر مردم را بكاهد؛ اما زمانی صحبت جدی و منطقی درباره حذف یارانه‌ها مطرح شد كه ما از اقتصاد جنگی خارج شدیم، هرچند هیچگاه اسم اقتصاد دوران جنگ را اقتصاد جنگی نگذاشتیم و من اعتقادی به اینكه اقتصاد ما جنگی است نداشتم. * ماجرای تاكید رهبر معظم انقلاب برای سر پا ماندن نهال نوپای بخش خصوصی در دوران جنگ در آن دوران رهبر معظم انقلاب در دوران ریاست جمهوری‌شان كمیته واردات بدون انتقال ارز را راه انداختند كه آن كمیته با مخالفت دولت وقت كه دولت میرحسین موسوی بود مواجه شده بود، در آنزمان آیت الله خامنه‌ای تلاش می‌كردند به نوعی نهال نوپای بخش خصوصی در اقتصاد ایران را سرپا نگه دارند؛ چرا كه واحدهای اقتصادی كشور توسط بچه‌های مسلمانی اداره می‌شد كه با صددرصد دولتی كردن منابع ارزی كشور و محروم ساختن انها از مشاركت در فعالیت های اقتصادی، از بین می‌رفت؛ لذا آیت الله خامنه‌ای پیشنهادی را به امام(ره) دادند كه بخش خصوصی بتواند به صورت بدون انتقال ارز برخی از نیازهای كشور را تأمین كند. حذف یارانه‌ها در آن مقطع به معنای فشار مستقیم به مردم بود؛ بنابراین اجرای آن اصلاً عملی نبود و صحبت از حذف یارانه‌ها در آن اقتصاد غیرممكن بود؛ چرا كه باور داشتیم مردم با در كف نهادن جان و مال خود جنگ را اداره می‌كنند و دولت باید در كنار مردم و با درك متقابل، انها را حمایت كند. در چنین شرایط نمی‌شد از حذف یارانه‌ها سخن گفت. باید دانست كه حكومت و بدنه نظام همواره نسبت به آثار سوء ناشی از اعمال یارانه‌ها در اقتصاد نه فقط آثار اقتصادی بلكه آثار فرهنگی آن در كشور آگاه بودند؛ اما شرایط اینگونه اقتضا می‌كرد كه مسائل دارای اولویت و اهمیت بیشتر مورد توجه نظام قرار گیرد؛ هرچند این سیستم اقتصادی مفسده‌هایی در پی داشت؛ اما بنا به ضرورت، بایستی ادامه پیدا می‌كرد، بنابراین كسی در ‌آن دوران پیشنهاد حذف یارانه‌ها را نداد. با توجه به این توضیح‌هایی كه دادم، به محض تمام شدن جنگ، توسط اقتصاددانان حذف یارانه‌ها كم كم مطرح شد؛ اما در اوائل، دولت جناب آقای هاشمی در آن مقطع عده ای با آن مخالفت كردند و دولت در این زمنیه بطور گسترده اقدام نكرد، هر چند در برخی از موارد نسبت به كاهش سهمیه كالاها و خدمات یارانه ای اقداماتی آغاز شد. حتی بعد از دولت جناب آقای هاشمی، بحث هدفمند كردن یارانه‌ها در دولت جناب آقای خاتمی هم مطرح شد. اما باز اجرای گسترده آن عملی نشده و فقط تغییر جهت ، تغییر مقداری برخی از یارانه های غیر مستقیم در حوزه یارانه ها مورد اقدام گرفت . همانطور كه می دانید نحله‌های فكری متفاوتی در اقتصاد ایران وجود دارد و این شاید مزیت كشور ما هم باشد؛ عده‌ای بر پایه دیدگاه‌ها موسوم به اقتصادی چپ، عده‌ای با تكیه بر اقتصاد اسلامی، و با محوریت دادن به امرعدالت اجتماعی‌ ؛ برخی نیز متكی به دیدگاه‌های اسلامی اما با تكیه بر مجاز بودن ثروت مشروع و به رسمیت شناختن آن و حمایت از آن، سیاست هایی را برای اقتصاد ایران تجویز می كردند. عده‌ای هم كه در مراكز علمی اقتصادی غرب تحصیل كرده بودند و با اقتصاد كاپیتالیستی آشنا بودند، این نحله های متفاوت اقتصادی دعواهای راست و چپ را به اقتصاد كشورما می‌آوردند ، عده‌ای به تعدیل و ساختاری و عده ای به تثبیت اقتصادی معتقد بودند؛ مثلا برخی از افرادی كه در دولت جناب آقای هاشمی بودند مثل مرحوم آقای دكتر نوربخش دیدگاه اقتصادی آزاد بر پایه تعدیل ساختاری را تجویز می كردند؛ برخی دیگر مقابل این تفكر بودند و بدنبال سیاست‌های تثبیت اقتصادی بودند.افرادی نظیرآقایان دكتر قاسمی،دكتر ایروانی از این دسته فكری بودند. و حضرت آیت الله هاشمی هم در خطبه‌های نماز جمعه عدالت اجتماعی را از دیدگاه خودشان تبیین می‌كردند. بنابراین در هیچ زمان تئوری روشنی براقتصاد كشور ما حاكم نبوده است . از اقتصاد اسلامی هم جز كتاب اقتصادهایی مربوط به مرحوم صدر و یا برخی نوشته های استاد شهید آیت الله مطهری و چند عالم دیگر در دسترس نبود، آنها هم تقریباً مباحثی كلی داشتند، لذا با همه تلاش‌هایی كه از جمله آیت‌الله مصباح یزدی، آیت الله شاهرودی، آیت الله ری شهری و مرحوم آقا منی انجام داده‌اند، تئوری پردازی كاملی هنوز در عرصه اقتصاد اسلامی انجام نشده است و تا امروز تلاش‌های صورت گرفته در این خصوص كافی نیست. در نهایت با وجود همه اختلاف دیدگاه‌ها و نظرات و عدم برخورداری كشور از یك الگوی اقتصادی مدون و روشن ، بعد از دولت آقای موسوی و از اوایل دولت جناب آقای هاشمی، یك نوع تغییر نگرش در نوع اداره اقتصادی كشور ایجاد شد كه شاید برخواسته از نگاه شخص آقای هاشمی و برخی از همكاران نزدیك ایشان بود. - فارس: آیا می‌توان اسم شخص خاصی را برای ابداع طرح هدفمندی یارانه‌ها بیان كرد؟ - شریعتمداری: در بحث هدفمندی یارانه‌ها یكی از اشخاص تاثیرگذار در زمینه طرح موضوع را مرحوم دكتر نوربخش می‌توان نام برد؛ و هم در اصل آغاز حركت به وسیله بدنه و تیم اقتصادی دولت آقای نوربخش نقش قابل توجهی داشت. - فارس: در آن زمان الگویی برای ارائه به مردمی كه عادت به گرفتن یارانه كرده بودند، وجود داشت؟ - شریعتمداری: هما ن طور كه عرض كردم الگوی روشنی متكی بر اقتصاد اسلامی در كشور وجود نداشت . مناقشات اقتصادی موجود بیشتر ، مناقشات علمی در خانه اقتصاد سرمایه داری بود. من نمی‌توانم از طرف تیم اقتصادی دولت جناب آقای هاشمی حرف بزنم و باید از آنها پرسید؛ اما من در آن ایام یكی از منتقدان طرح حذف یكباره یارانه ها درمباحث آن ایام بودم، در برنامه تلویزیونی "بسوی انتخاب " كه قبل از دوم خرداد بود، من از طرف جمعیت دفاع از ارزش‌ها در آن برنامه شركت می‌كردم و در بیشتر آن برنامه‌ها با دیدگاه برخواسته از اقتصاد اسلامی، با دیدگاه‌های مرحوم دكتر نوربخش مخالفت می كردم. و تلاش می‌كردم بگویم میزان توجه به نگاه اسلامی در مسائل اقتصادی كشور و نیز توجه به هنجارهای اقتصاد ایران در برنامه ها و سیاست های اقتصادی دولت كم شده است . توجه به الگو های اقتصادی برخواسته از اقتصاد آزاد زیاد ؛ اما امروز كه ایشان از دنیا رفته‌اند باید بگویم واقعا بعد از یك دوره طولانی همكاری با مرحوم دكتر نوربخش شهادت می دهم كه نیت و عمل ایشان در اقتصاد كشور، همواره دلسوزانه بوده است، ایشان بر اساس علمی كه در بهترین دانشگاه های آمریكا آموخته بودند و معتقد بودند كه دارای مبانی درستی است ، عمل می‌كردند. و تلاش می كردند آن را با واقعیات جامعه ایران تطبیق دهند. پس از جنگ اكثریت كارشناسان، اساس اینكه هدفمندكردن باید صورت گیرد را قبول داشتند و عده‌ كمی هم بطور كلی مخالف برداشتن یارانه ها بودند می‌گفتند اصلاً در سوخت و انرژی ما از مردم یارانه می گیریم ، چون قیمت ارز را غیر واقعی می دانستند . اما از بین موافقان عده قابل ملاحظه ای معتقد بودند كه این كار را نمی توان به یك باره انجام داد، چرا كه هم مردم، هم بخش اقتصاد دولتی و هم بخش خصوصی، وابسته به این یارانه‌ها بودند؛ بنابراین سعی می‌كردند متقاعد كنند كه به صورت پلكانی به سمت حل این مشكل برویم و برخی نیز معتقد بودند كه یك بار برای همیشه باید این كار صورت گیرد، چرا كه معتقد بودند اثر اقتصادی این شیوه اجرای دفعه واحده زودتر و هم موثرتر ظاهر شود و من نیز امروز از این شیوه حمایت می‌كنم، در حالی كه در گذشته مقابل این نظر بودم. و تصور خودم این بود كه با توجه به شرایط اقتصادی كشور و مردم نمی‌شود یارانه‌ها را یكباره حذف كرد برداشتن یارانه‌ها در هیچ دولتی به صورت یكباره اقدام نشد؛ زیرا خود من هم در آن ایام فكر می‌كردم آن درست است و تصور می‌كردم نمی‌شود یكباره این كار را كرد. ترس از اینكه مردمی كه پای همه چیز انقلاب اسلامی ایستاده‌اند و ممكن است با تورم سه رقمی مواجه شوند و شبیه این تورم را به دلیل انجام غلط كار دولت‌هایشان در برخی كشورها مورد مطالعه قرار داده بودیم كه در نهایت سقوط كرده بودند؛ لذا این در حالی بود كه در كشور ما و در آن شرایط، سقوط دولت به معنای سقوط حكومت بود؛ بنابراین به خاطر دلسوزی برخی افراد با آن بطور جدی مخالف بودند. ** آغاز زودتر طرح هدفمندی یارانه‌ها درمان سریع‌تر بیماری اقتصاد كشور بود افرادی هم كه موافق انجام یكباره طرح بودند فكر می‌كردند فقط اینگونه می‌شود اوضاع اقتصادی كشور را درست كرد؛ چرا كه هر سال این كار عقب می‌افتاد بهمنی سنگین‌تری بوجود می‌آمد كه مقابله با آن پیچیده‌تر می‌شد؛ لذا انجام زودتر این كار، را درمان سریع‌تر این مریض مهلك اقتصاد كشور می دانستند. به این نكته نیز باید توجه كرد كه الگو و برنامه اقتصادی هر كشور را نمی‌شود به تن اقتصاد كشور دیگر كرد؛ یعنی اقتصاد هر كشور متكی به رفتار مصرف‌كنندگان، اعم از بنگاه‌های اقتصادی مردم و دولت و بر اساس فرهنگ بومی و هنجارهای هر كشور شكل گرفته است و بنابراین اصلاحات اقتصادی هم باید بر همان مبانی صورت پذیرد و نمی‌توان برنامه اصلاحات اقتصادی را كاملاً كپی‌برداری كرد. آقای احمدی‌نژاد كار خوبی كه كرد قانون مجزایی را برای اجرای هدفمندی یارانه‌ها تهیه كرد و صرفاَ متكی به قانون برنامه كار را آغاز نكرد و همه ابعاد آن را در این قانون پیش‌بینی كرد و هم اینكه شرایط اجرای این قانون را تا حد امكان در دوره ایشان فراهم شد و ریسك این كار بدلیل همگرایی قوا در اجرای این كار كاهش یافته و این ریسك پذیرفته شد و این اقدام درست بود؛ این خطرپذیری در كنار توكل به خدا و با هدف انجام خدمت به مردم موجب شد كه خداوند هم كمك كند. - فارس: به نظر شما نقاط ریسك كجاست كه دولت باید توجه كند؟ - شریعتمداری: موج اول افزایش ناگهانی قیمت ها بیشتر ناشی از انتظارات روانی و تورمی با اعلام قیمت های جدید كالاها و خدمات یارانه دارد و باید اتفاق می افتاد كه بحمدالله با برنامه مدون و جامع پرداخت مستقیم یارانه به حساب همه متقاضی ها این ریسك به فضل خدا به حداقل رسید و از این موج كشور بخوبی عبور كرد.موج دوم در وقت اعمال قیمت های جدید در موقع ارائه خدمات مثلاً صدور قبوض برق و آب و غیره است كه دولت بخوبی در حال مدیریت آن است. در عین حال پرداخت نقدی یارانه ها به برخی از اقشار كه در بعد هزینه خود تاكنون در دهك های پایین درآمدی از آن خدمات برخوردار نبوده و یا آن كالاها را خریداری نمی كرده اند ، قدرت خریدی داده است كه ممكن است آنها را به عنوان متقاضی در آن بازارها ظاهر كند. كه این تقاضای جدید باید بخوبی توسط دولت پاسخگویی شود.چون رفتار مصرف كنندگان قابل پیش بینی دقیق نیست . مدیریت این امر بسیار مهم و حساس است .حركت منابع بسمت بازار طلا ، ارز و یا سایر بخش ها. افزایش قیمت‌های ناگهانی با فشار هزینه‌ كشور با موج تورمی سنگین مواجه شد، اما با پرداخت مابه‌تفاوت این افزایش قیمت‌ها، به مردم‌، گویا اینگونه است كه فقط یك اصلاح ساختار اداری كرده‌ایم؛ ولی از آنجا كه رفتار مصرف‌كننده قابل سنجش نیست، با مانده پول صرفه‌جویی شده از پول دریافتی از دولت، به عنوان مصرف‌كننده متقاضی وارد جای دیگر بازار می‌شود كه در این موقع ممكن است فشار تقاضا موج تورم ایجاد كند و این نگرانی دوم است كه البته این نگرانی كمتر است. امروز در كشور مشغول انجام این كار هستیم كه بخشی از این یارانه هدفمندشده را فعلاً به صورت مستقیم به مصرف‌كننده می‌دهیم تا قیمت‌ها به تعادل برسد و بعد از طریق تعادل در سطح عمومی قیمت‌ها به سمت تولید بیشتر حركت كنیم و سپس از طریق افزایش عرضه این تقاضای افزایش یافته جبران می‌شود و این سیاستی است كه امروز اعمال می‌شود. پس ما در هر دو صورت باید احساس خطر می‌كردیم و به سیاست‌هایی كه می‌توانست این بحران‌ها را كنترل كند به آن فكر كردیم. به نظر من عملی‌ترین راه كارها برای مقابله با ریسك های احتمالی كه در دولت سابق با مدیریت همین دوستانی كه اكنون در وزارت دارایی هستند یعنی آقای دكتر حسینی و معاونشان آقای دكتر فرزین و برخی همكاران موسسه مطالعات و معاونت برنامه ریزی تهیه شده بود به شكل مناسب منطبق شده با شرایط روز، در اجرای این كار بزرگ یعنی هدفمندی یارانه ها در حال انجام است و این برای ما بسیار اطمینان بخش خواهد بود. * حلقه‌های دیگر هدفمندی یارانه‌ها باید كامل شود من حلقه اول اصلاح بزرگ اقتصادی در اقتصاد ایران كه در قبل و بعد از انقلاب سابقه ندارد را همین آغاز كار هدفمندی یارانه‌ها می‌دانم كه این یك اقدام اصلاحی بزرگ و نادر است و روی بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی كشور تاثیر دارد و حلقه اول انجام شده است. لذا بعد از این حلقه اول، حلقه های دوم و سوم حتما باید بدقت انجام شود و اگر نشود ممكن است مشكلاتی را در طول مسیر برای ما ایجاد كند. بعد از این مرحله بسیاری از امور باید اصلاح شود، در قدم اول باید فرهنگ عمومی مردم را اصلاح كرد، یك بخشی از وظایف بر عهده مردم است كه باید اصلاح الگوی مصرف كنند، بخش دیگر آن نیز بر عهده دولت و حاكمیت است كه باید زیرساخت‌ها و امكانات لازم را برای این اصلاح فرهنگی درست كند. دولت باید به امر تبلیغاتی ضد مصرفی و جهت دهی مصرف و هم آموزش و اطلاع رسانی بسیار بیش از آنچه تاكنون انجام شده است اهتمام ورزد. - فارس: آیا دولت در راستای اجرای این قانون وظایف جانبی دیگری هم برای اجرای بهتر آن دارد؟ - شریعتمداری:اصلاح تكنولوژی در همه عرصه هایی كه مصرف انرژی در آنها تاثیر گذار است از مهمترین اقدامات جانبی دولت است كه با همكاری مردم باید انجام شود. اصلاح بافت‌های فرسوده با تكنولوژی جدید ساخت، افزایش كنترل كیفی تولید كالاهای داخلی مصرف كننده انرژی، تصحیح حمل و نقل عمومی چه بلحاظ خدمت رسانی بیشتر به مردم و چه بلحاظ تكنولوژی بكار رفته در حمل و نقل عمومی، اصلاح سبك تولید مسكن، اصلاح برخی عیوب در صنعت خودرو كشور و بطور كلی اصلاح كلیه ابزار و امكانات مورد استفاده كه مصرف انرژی را در كشور بالا می‌برد، از وظایف دولت برای اجرای بهتر این قانون است. اگر این اقدامات بموقع انجام نشود استاندارد زندگی مردم و رفاه عمومی بدلیل پرت انرژی و افزایش مستقیم و غیر مستقیم هزینه های خانوار ها ، كاهش خواهد یافت. مردم ما همیشه و در همه شرایط ثابت كرده‌اند كه پای انقلاب اسلامی ایران هستند و آن را متعلق به خود می‌دانند، و در این زمینه نیز با دولت همراه بوده و هستند . اما با همه این حرف ها ،‌من اجرای فاز اول طرح هدفمندی یارانه‌ها را در این شرایط چیزی شبیه معجزه می‌بینیم و بازخورد آن با علومی كه من مطالعه كردم سازگار نیست؛ چرا كه می‌توانست اتفاقات دیگری رخ بدهد؛ اما از آنجا كه خداوند متعال كشور ما را مورد توجه دارد و از سوی دیگر همكاری و درك مردم خوب كشورمان موجب شد، این طرح بسیار مهم به اجرا در آید. لذا جا دارد تا در ادامه مسیر اقداماتی نظیر افزایش بهره وری كل عوامل تولید ، كه عموماً‌به سیاست های دولت ، آموزش های دولت، اطلاع رسانی های دولت ،حمایت های دولت ،ایجاد زیر ساخت ها توسط دولت برای مردم و بنگاهها بر می گردد،‌با دقت مورد پیگیری قرار گیرد. یكسری تكالیف و وظایف در قانون هدفمندی یارانه‌ها و در اسناد پیوست آن به درستی به وسیله تهیه‌كنندگان این قانون، دیده شده است و قطعا اكنون در حال اجراست؛ لذا دولت قدم اول را خوب برداشت و اكنون باید به برخی نكات توجه شود كه از این طرح بزرگ و ارزشمند حفاظت و حمایت شود. یكی از مهمترین اصلاحات اقتصادی ایران كه مشوق ورود بخش خصوصی به عرصه اقتصاد است، همین قانون هدفمندكردن یارانه‌هاست؛ چرا كه اقتصاد ما با یك ریسك سیستماتیك مواجه بود و هر كس كه قصد سرمایه‌گذاری در كشور داشت، از این ترس داشت كه اگر یارانه‌ها را به یكباره