مرمت غیر اصولی قلعه پوسکان کازرون

به گزارش حافظ خبر؛ مرمت و بِهسازی بر روی آثار تاریخی فرهنگی به ویژه بر روی آثار سنگی و باستانی، امروزه به یکی از دشواری‌های بزرگ و چالش براَنگیز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور تبدیل شده است. کمبود بودجه در وزارت میراث فرهنگی و بهره نگرفتن از رایزنی و راهنمایی‌های کارشناسان پیشکسوت در اَمر مرمت و گاهی آماده و مصوب نکردن طرح مرمت در شوراهای فنی میراث فرهنگی استان‌ها و  تاییدیه آن از سوی پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی فرهنگی کشور، سبب شده است که برخی از آثار تاریخی فرهنگی ارزشمند و یگانه از مرمت‌های غیراصولی و نامناسب رنج برده و در برخی موارد دستخوش آسیب‌های برگشت‌ناپذیری شوند. همچنین با وجود این که، باید وزارت میراث فرهنگی یک نهاد تخصصی و ویژه در زمینه میراث فرهنگی و پاسداری و نگهداری از یادگارهای تاریخی فرهنگی کشور باشد، ولی رِخنۀ افراد سیاسی و غیرمرتبط و بدون تخصص در زمینه میراث فرهنگی به درون وزارتخانه میراث فرهنگی در یک دهه گذشته، این نهاد تخصصی و فرهنگی را با چالش روبه‌رو کرده است. از سویی، گاه زدوبندهای سیاسی و روابط دوستانه و مسایل غیرفرهنگی در پشت پرده سیاست‌گذاری‌ها در میان برخی از مدیران و مسئولان میراث فرهنگی، سبب شده است تا کارهای تخصصی به دست افراد و یا شرکت‌ها و موسسات غیرتخصصی و یا بدون پیشینه کاری (رزومه علمی) داده شود که نتیجه آن‌ها، مرمت‌های غیراصولی و گاه ناشیانه و حتا آسیب رسان به آثار تاریخی فرهنگی ارزشمند و تکرارناپذیر کشور است. در چندین سال گذشته، کم نبوده آثار تاریخی فرهنگی کشور که به سبب مرمت‌های غیراصولی و نامناسب آسیب دیده و به تیتر نخست خبرگزاری و روزنامه های کشور تبدیل شده اَند.

اما در دو سه سال گذشته، وضعیت مرمت غیراصولی آثار تاریخی فرهنگی کشور شتاب و رشد بیشتری پیدا کرده است که بیانگر نگاه غیرعلمی و سطحی و بدون دوراَندیشی برخی از مدیران و مسئولان میراث فرهنگی در استان‌ها است. هرچند که، نباید کمبود بودجه در وزارت میراث فرهنگی را نادیده گرفت که بی‌گمان اَنگیزه بیشتر این تصمیم‌گیری‌ها بوده است. با این همه، گاهی با همان بودجه اَندک و به فراخور شرایط مکانی و زمانی آثار تاریخی فرهنگی می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب و آماده سازی طرح و پژوهش و بررسی های علمی و کارشناسی بر روی یک اثر تاریخی فرهنگی و بهره گیری از تجربه و دانش پیشکسوتان و کارشناسان اَمر به نتیجه‌های خوبی دست یافت. اما گویا همچنان «در بر همان پاشنه می‌چرخد» و باید همواره بیننده مرمت‌های غیراصولی و گاه ناشیانه بر روی یادگارهای تاریخی فرهنگی ارزشمند و تکرارناپذیر کشور بود.

سال شوم مرمت های غیراصولی آثار تاریخی کشور

 اما امسال را باید سال تلخ و ناخجستۀ (شوم) مرمت آثار تاریخی فرهنگی کشور دانست که با مرمت‌های غیراصولی و ناشیانه دژ پرتغالی‌ها در جزیرۀ هُرمز در فصل بهار آغاز و رسانه‌ای شد و پس از آن به مناره مسجد پامنار مهدی شهر در سمنان رسید. همچنین میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) نیز از مرمت‌های غیراصولی و دخالت‌ها بی‌بهره نماند. و سرانجام به مرمت‌های غیراصولی و آسیب‌رسان به سنگ نبشته ساسانی شاهپوریکم در اِشکَفت (غار) حاجی آباد مَرودَشت و چهارتاقی ساسانی بسیار ارزشمند رُستاق داراب رسید. هرچند که، برخی از مرمت‌ها از آنِ سال گذشته بوده است، ولی به سبب دورافتادگی برخی از این آثار تاریخی و مهمتر از همه، نبود بازدید میدانی کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی در همان زمان، امسال آگاهی رسانی و رسانه‌ای شده است. ولی این موارد تنها «مُشتی از نمونۀ خَروار است» که از سوی کُنش گران و دوست داران میراث فرهنگی و گاه رسانه‌ها بازدید و آگاهی‌رسانی شده است. و چه بسا، آثار تاریخی بی شماری در سراسر کشور از مرمت‌های غیراصولی رنج می‌برند که از چشم کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی به دور مانده و رسانه‌ها نیز، از آن آگاهی نیافته‌اَند.


مرمت‌های غیراصولی به قلعه «پوسکان» کازرون رسید

 
گویا مرمت‌های غیراصولی بر روی آثار تاریخی فرهنگی کشور پایانی نداشته و همچنان دنباله دارد و در تازه‌ترین آن‌ها دژ (قلعه) نامدار به «پوسکان» در شهرستان کازرون از مرمت‌های غیراصولی و اِستحکام بخشی های نادرست و نارسا (ناقص) رنج می‌برد. هرچند که، اِستحکام بخشی و مرمت‌های انجام شده از آنِ سال 1396 خورشیدی بوده است، ولی به سبب دورافتادگی از مرکز شهرستان و استان و مسیر دشوار و سخت گذر این یادگار تاریخی فرهنگی، بسیار کم مورد بازدید علاقه‌مندان به میراث فرهنگی قرار می‌گیرد و حتی بسیاری از باستان‌شناسان و پژوهندگان شهرستان کازرون و شیراز تا کنون از آن بازدیدی نداشته و تنها به نوشته‌های کتاب‌ها بَسنده کرده‌اَند. اما نگارنده در بازدید میدانی و بررسی‌هایی که در بهمن ماه سال 1392 خورشیدی از دژ پوسکان کازرون و پیش از مرمت آن داشته، به خوبی با این یادگار تاریخی ارزشمند آشنایی داشته و دارد. از سویی، به تازگی نگارنده در یک برنامه آموزشی فرهنگی به همراه تَنی چند از راهنمایان گردش گری و باستان شناسان شیرازی از دژ پوسکان بازدید کرده که بیننده مرمت‌های غیراصولی و اِستحکام بخشی های نارسا بوده است.
 
با این همه، نگارنده بر پایۀ خویشکاری (وظیفه) ملی میهنی و مسوولیت اجتماعی و شهروندی خویش برای پیگیری موضوع به ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان رفته و با نشان دادن نگاره‌های (تصاویر) موجود به کارشناسان اَمر و ناظر پروژۀ مرمت و اِستحکام بخشی اثر یاد شده، خواستار پاسخ گویی و اصلاحیه مرمت‌های نامناسب شده است. همچنین به گفتۀ کارشناسان میراث فرهنگی کار مرمت این دژ ارزشمند تاریخی از سوی شرکت پیمانکاری انجام گرفته است.

 اما ناظر پروژه مرمت دژ پوسکان کازرون در پاسخ به این پرسش که چرا مرمت‌های دژ پوسکان را هنگام نظارت تایید کرده‌اید و ایرادی از پیمانکار گرفته نشده است، گفت:  با نگرش به موقعیت قرارگیری اثر یاد شده و دشواری‌های پیش رو، این مرمت‌ها ایرادی ندارد و تنها کمی در زمینه بندکشی‌ها باید کار بهتری انجام می‌گرفت و از دید ما کار مرمت مناسب صورت گرفته است!؟.

وی همچنین پاسخ مناسبی به این پرسش که چرا از مصالح و سنگ‌های ریخته شده اصلی اثر بر روی زمین در مرمت‌ها بهره گرفته نشده و از مصالح ناهمخوان بهره برداری شده است، نداد.

 

پایان فصل نخست مرمت قلعه پوسکان کازرون

 
درباره مرمت دژ پوسکان شهرستان کازرون به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان آمده است:  فصل نخست عملیات مرمت دژ‌پوسکان، در بردارندۀ اِستحکام بخشی و مرمت بخش‌های آسیب دیده بنا از درون و بیرون و همچنین ساماندهی و حمل آوار و پسماندهای (نخاله‌های) موجود در بنا بوده است.

به گفتۀ دکتر امیری، این بنا که تداوم هنرهای معماری ساسانی را نشان می دهد به مدت 4 ماه و با اعتباری اَفزون بر 70 میلیون تومان مرمت شده است.

این دژ از آنِ دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی بوده و به گونۀ چهارگوش و با چهار بارو(برج) در دو اشکوبه (طبقه) ساخته شده است. کارشناسان احتمال می‌دهند که این دژ جایگاهی برای حاکم نشین منطقه بوده است؛ اگرچه امروزه در پیرامون آن آثار و بقایای تمدنی را می‌توان دید (خبرگزاری دانشجویان، ایسنا، کد خبر 96102513557، 25 دی ماه 1396 خورشیدی).
 
آنچه در این بخش مهم بوده و به باور کارشناسان باید مورد نگرش قرار گیرد، آن است که فصل نخست مرمت و اِستحکام بخشی دژ پوسکان با هزینه‌ای اَفزون بر 70 میلیون تومان انجام شده است که برای سال 1396 خورشیدی بهای کمی نبوده و باید کار مرمت بسیار بهتر و شایسته‌تر و اصولی انجام می گرفت. همچنین باید مصالح اصلی دژ که در بیرون بنا و زیر باد و باران در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی رها شده است، دست کم به درون بنا برده می‌شد که با گذشت زمان و بر اثر عوامل طبیعی از میان نروند.

 قلعه پوسکان از مرمت غیراصولی رنج می‌برد

 
اما نگارنده برای درک بهتر موضوع و فاجعه‌ای که در مرمت و اِستحکام بخشی دژ پوسکان روی داده است، با یک کارشناس مرمت  گفت‌وگو کرده و دیدگاه وی را جویا شده است که در دنباله گزارش می‌خوانید.

سیامک علی‌زاده، مرمت‌گر آثار، بناها و اَشیا تاریخی گفت:  به گونه کلی حفظ و ماندگاری (تداوم) زندگی یک اثر تاریخی، پیرو شرایط و روش رفتار و روبه‌رو شدن (مواجهه) ما به عنوان دوست داران میراث فرهنگی و متخصصان مرمتی است که باید به آن توجه لازم داشت. با نگرش به موقعیت دور افتاده  این دژ از نظر مکانی، کمابیش می‌توان گفت که از خدمات حفاظتی و مرمتی و پایش‌های لازم تا اندازه‌ای بی‌بهره (نسبتا محروم) است. همچنین به حال خود رها شدن و هم زمان بهره‌وری چوپانان و یا عشایر برای استفاده ناهمگون و ناسازگار (نامتجانس) از بنا، از جمله تبدیل شدن آن به مکان استقرار گوسپندان، اَفزون بر آلوده کردن محیط آن، سبب پدیداری مواد نیتراتی و رِخنه آن‌ها در ملات‌ها و مصالح شده و به فرسودگی ساختار آن کمک می‌کند. از سویی، باید در این بنا، دست کم درها و یا حفاظ هایی گذاشته شود تا از ورود افراد و جانوران به آن پیشگیری کرد.
 
دکتر علی‌زاده در دنباله سخنانش گفت:  مرمت‌های ناقص حالت مُسکن دارد و پس از مدتی، دوباره عوارض آسیب گذار پدیدار می‌شوند. در بحث مرمت بخش‌های فرو ریخته، پرسش این است که، چرا از مصالح اصلی خود بنا، در صورت داشتن اِستحکام لازم دوباره استفاده نشده است و به جا آن از مصالح تازه بهره گرفته شده است. در حالی که در کنار دیوار بنا، این مصالح فرو ریخته و رها شده به صورت اَنباشته وجود دارد که این خود یکی از دشواری‌های اصلی است. دست کم می‌شد که این مصالح فرو ریخته را گردآوری و در درون بنا نگهداری کنیم تا برای مرمت‌های پَسین استفاده دوباره کرد. نکتۀ دیگر این که، نوع بندکشی و شاید ملات استفاده شده، مناسب نبوده و با شتاب‌زدگی و غیرحرفه‌ای انجام شده است. همچنین آیا از نوع ملات استفاده شده و شیوه  اجرا آن برای همگن شدن با پیرامون خود و کل سازه رعایت لازم صورت گرفته است؟ به نظر این گونه نیست. از سویی، با توجه به شکاف‌ها و ترک‌های ژرفی (عمیقی) که در بنا دیده می‌شود چه اقدام‌ها و تمهیدات مرمت اِستحکام بخشی صورت گرفته است؟ آیا تنها با ملات‌کشی و بندکشی و پوشاندن ترک‌ها و ضایعات ناشی از آن، می‌توان گفت که ساختار و اسکلت (استراکچر) بنا محکم شده است؟.
 
این استاد دانشگاه چمران اهواز و مرمت گر آثار و بناها و اَشیای تاریخی در پایان اَفزود: «دست کم هرچند مدت یک بار باید درون و بیرون بنا ازعوامل گیاهی و سرگین (مدفوع) جانوری پاک سازی شود. زیرا همین عوامل سبب زمینه های فرسودگی بیشتر در بنا شده و ویرانی آن را به دنبال دارد.

باز شناسی قلعه پوسکان

 
 دژ پوسکان در 8 کلیومتری جنوب روستا پوسکان پس از گذر از دادین در میانه مسیری دشوارگذر، در روستایی به همین نام و بر فراز تپه‌ای سنگی با مصالح بوم آورد سنگ و گچ برپا شده است. «لویی واندِنبرگ» در سال 1960 میلادی نخستین بار آن را شناساند. در شمال خاوری (شرقی) آن بقایایی از یک پل آب رسان و کانال‌های آب رسانی و در جنوب خاوری آن ویرانه‌های مسکونی آشکار است. همچنین بومیان از آن به عنوان «دژ دقیانوس» نیز، یاد می‌کنند.

از سویی، تاکنون هیچ‌گونه بررسی و پژوهش‌های هدفمند باستان شناسی به جز بررسی‌های نخستین «واندنبرگ» که همراه با حفاظت، رفع خطر و مرمت باشد درباره این بنا یادمانی انجام نشده است. نما بیرونی بنا از یک سو همانندی با نما بیرونی بُقعه علامه جلال‌الدین دوانی در روستا دوان کازرون دارد و از دگرسو با مهرازی (معماری) قلعه دختر کازرون و فیروزآباد قابل سنجیدن است.

بنا دارای نقشه‌ای مربع با شمارش (احتساب) باروهای چهارگوشه آن 26 در 26 متر مربع، و دارای 2  اَشکوب است که سه ردیف تیرکش (مزغل) در بالا، میانه و پایین آن پدید آمده است که دفاع همه جانبه از دژ را در برابر یورش های نامنظم آسان می‌سازد. سازندگان دژ، این بنا را در یکی از راه های ارتباطی کاروان رو پدید آورده‌اَند، که راه‌های ارتباطی کنونی سبب ویرانه شدن و نابودی آن شده است.
 
 تارنمای فرهنگی مهرگان نوشت، دژ پوسکان به سبب مسدود شدن راه میان‌بُر و وجود کوه‌ها، امروزه با جا گرفتن در مسیر جاده کازرون- فراشبند نزدیک 85 کیلومتری شهرستان کازرون جای دارد. این یادگار تاریخی ارزشمند درتاریخ 11 شهریورماه 1382خورشیدی با شمارۀ 9831 به ثبت ملی رسیده است.