اجرای مجالس تعزیه حضرت سیدالشهدا در جنوب استان فارس بویژه در شهرستان‌های لامرد و مُهر دارای قدمت زیادی با آداب و رسوم منظم و دارای ساختاری مردم نهاد است. مردمان منطقه هرساله با آغاز دهه محرم، مراسم عزاداری سالار شهیدان را با برگزاری تعزیه گرامی می‌دارند. در این گزارش به معرفی و آسیب شناسی هنر تعزیه و دیدگاه‌های برخی از فعالان و پژوهشگران دراین باره می پردازد.
واجب‌ترین کار در تعزیه پیراستن آن از دروغ است
تاریخ انتشارشنبه ۱۶ شهريور ۱۳۹۸ ساعت ۱۰:۴۶
به گزارش حافظ خبر، تعزیه درصورت اجرای صحیح، یکی از عوامل اثرگذار در ترویج پیام عاشورا به شمار می رود. شیعیان با استفاده از هنر نمایشی، یکی از کارآمدترین شیوه های تبلیغی را در حوزه دین به کارگرفته و از این رو، این هنر دینی، ویژگی متمایزی در راستای تبیین اهداف الهی واقعه کربلا به همراه دارد. تعزیه با به همراه داشتن زوایای مختلف از جمله جنبه های تاریخی، حماسی، ادبی، هنری و با زبان شعر و نظم، مخاطبان را در سطوح مختلف اجتماعی و تحصیلی با خود همراه و به دلیل دارا بودن ساختار نمایشی و تنوع محتوا و مضمون، پیام خود را به نحوی گویاتر به مخاطبان منتقل کرده است.
کتاب «روایت اول تعزیه درمنطقه تراکمه» به عنوان جدیدترین اثر تعزیه پژوهی در دسترس علاقه‌مندان به ادبیات نمایشی و هنرآیینی تعزیه قرارگرفته است. این کتاب مشتمل بر دو فصل بوده که در فصل اول و تحت عنوان«روند اجرای تعزیه در روستاهای جنوب فارس»، مطالبی ازجمله: پیشینه تاریخی تعزیه جنوب فارس، شاعران و اصلاح گران تعزیه نامه‌های جنوب فارس، برخی از منابع اقتباس اشعار تعزیه، چگونگی تبیین تاریخ در تعزیه نامه‌ها، استفتائات فقهی تعزیه از مراجع عظام تقلید، روستاها، محله ها و متصدیان اجرای تعزیه و...پیش روی مخاطب است.
تعزیه جنوب فارس با قدمتی حدود 150 سال
بر اساس تاریخ مندرج در ذیل برخی از نسخه‌های دست‌نویس تعزیه در برخی از نواحی منطقه لامرد، دو دهه پایانی قرن سیزدهم را می توان زمان آغاز تعزیه در منطقه لامرد فارس برشمرد. با این توصیف، قدیمی‌ترین تعزیه‌های منطقه لامرد تا این زمان پیشینه‌ای حدود 145 تا 150 سال دارند. تاریخچه مستند قدیمی‌تر از این زمان هنوز به دست نیامده است.
محله‌های برگزار کننده مجالس تعزیه با قدمت بیش از یک قرن که در طول دهه عاشورا و همه ساله به طور مرتب اجرا می شده از تعداد انگشتان یک دست فراتر نمی‌رود و بقیه مراکز و روستاهای محل برگزاری تعزیه، کمتر از یک قرن، سابقه اجرا دارند. برخی نیز در چند دهه اخیر بنیانگذاری شده‌اند.
اظهارنظرهای غیر مستند با انتساب سابقه 200 تا 300 سال و گاه بیشتر از این برای تعزیه روستاهای جنوب فارس، فرض‌ها و نظرهای مبتنی بر حدس، گمان و قیاس است و این گمان‌ها بدون ارائه مستندات، در اثبات یک رویداد تاریخی و فرهنگی کارایی ندارد؛ حتی موجب ایجاد خدشه در اصالت تاریخچه تعزیه این منطقه نیز خواهد بود.
بر اساس پژوهش‌های انجام شده، شهر شیراز در عصر زندیه خاستگاه تعزیه مصطلح (یعنی با ساختار نمایشی، سیر داستانی و دیالوگ های منظوم) است.
این رویداد به حدود 260 تا 270 سال پیش برمی‌گردد. یعنی اندکی پس از تثبیت حکومت زندیان در شهر شیراز، بنابراین هیچ تعزیه‌ای با این ساختار، در هیچ جای کشور قدمتی افزونتر ندارد.
شاعران و اصلاح گران تعزیه نامه های جنوب فارس
پس از ورود نسخه‌های اولیه تعزیه به منطقه لامرد، دو تن از سادات منطقه به نامهای «سیداسدالله راغب فالی» و «سیدابوالحسن شایق تراکمه‌ای»، به تدوین، تصحیح و نیز سرودن اشعار دیگر و تکمیل تعزیه‌نامه‌ها در این منطقه اقدام کردند.
پیش از آن در اواخر نیمه دوم قرن سیزدهم هجری، هیچگونه تعزیه نامهای در منطقه لامرد وجود نداشته و هیچ مجلس تعزیه‌ای (با ساختار نمایشی و زبان شعر) اجرا نمی‌شده و برگزاری عزاداری حضرت سیدالشهدا در قالب مجالس وعظ، روضه‌خوانی، نوحه و مرثیه‌سرایی و... بوده است.
قابل ذکر اینکه در تعزیه نامه‌های منطقه لامرد، همانند بسیاری از مناطق کشور اشعار و متون منظوم، سروده شخص و احدی نیست.
اشعار تعزیه تلفیقی است و سرایندگان، علاوه بر اشعار خود از شاعران معروف و برخی از شاعران غیر مشهور دیگر که سرآینده اشعار تعزیه در مناطق مختلف کشور بوده‌اند، نیز استفاده کرده‌اند.
در نسخه‌هاى مجالس تعزیه جنوب فارس آثارى از شعراى نامدار همانند ابن حسام قهستانى، جوهرى مروزی، جودى خراسانى، بیدل قزوینى، مقبل کاشانى و... وجود دارد که درتعزیه نامه های متعدد مورد استفاده قرار گرفته است.
ضرورت آسیب زدایی از تعزیه
تعزیه منطقه لامرد و مناطق هم جوار به رغم اینکه به عنوان رسانه ای قوی در جهت تبیین تاریخ مصور کربلا و انتقال فرهنگ عاشورا در قالب هنری دینی، تأثیر زیادی برمخاطب داشته، خالی و عاری از ایرادات و اشکالاتی در حوزه تاریخ، ادبیات و شیوه اجرا نبوده که آسیب زدایی از این هنر دینی در حوزه های یاد شده، از اولویت های فرهنگی دوره اخیر به شمار می آید.
این فرآیند، نیازمند بازنگری به وسیله متصدیان محترم تعزیه است تا ضمن حراست از اصالت تعزیه منطقه در وجوه مثبت آن، از دگرگونی‌های غیر منطقی در ساختار و محتوای این هنر دینی جلوگیری گردد. برخی مجالس تعزیه دهه عاشورا در جنوب فارس عبارت است از: تعزیه شهادت مسلم بن عقیل، روز دوم محرم: تعزیه شهادت طفلان مسلم ، روزسوم محرم: تعزیه مدینه الوداع، روز چهارم محرم: تعزیه سان سپاه و شهادت حر ، روز پنجم محرم: تعزیه شهادت عابس وشوذب و شهادت وهب و ...
تعزیه از نگاه دست اندرکاران و نسخه خوانان
«سید ابوالحسن عمرانی» از دست اندرکاران مرکز تعزیه داری محله بنی هاشم و نسل پنجم تعزیه شهرستان لامرد، با تحصیلات خارج فقه و اصول و کارشناسی ارشد رشته ارتباطات، پژوهشگرحوزه دین، رسانه و هنر و نیز مستندساز که بخش عمده پژوهش‌ها و نیز مستندهای تولیدی وی در دهه اخیر به هنرآیینی تعزیه اختصاص دارد.
او با نگارش اولین پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی باعنوان«تعزیه، تعامل مذهب و هنر» در باب معرفی تعزیه مناطق جنوب فارس، آثارمتعددی از جمله: «تعزیه و تلویزیون»، «تعزیه و سووشون»، «تعزیه و تراژدی»، «تعزیه، منابع روایی و مستندات تاریخی»، «ادبیات تعزیه»، «روایت اول تعزیه درمنطقه تراکمه» و... را تألیف کرده که برخی از آنها چاپ و منتشر شده است.
این پژوهشگر تعزیه معتقد است تهیه و تولید برنامه‌های تلویزیونی تعزیه با ساختار مستند و پخش آنها از رسانه ملی توانسته مخاطبان زیادی را درسطح کشور و بیرون از مرزهای ایران، با این آیین سنتی شیعی در جنوب فارس آشنا سازد.
وی در گفت و گو با ایلنا در راستای معرفی تعزیه در رسانه تصویری گفت: از اوایل دهه 80 اقداماتی آغاز و پیگیری شد که بازده خوبی هم برای مخاطبان درپی داشته است. برای مثال «مستند تا عرش» با موضوع بررسی ادبیات و تاریخ در تعزیه نامه های روستاهای منطقه لامرد، در محرم سال 1387 تولیدشد که در آن از حضور مرحوم صادق همایونی و سیدسعید زاهد استفاده شده است. « مستند حدیث عشق» این مستند تلویزیونی نیز حاوی بررسی ویژگی‌های تعزیه جنوب فارس مشتمل بر ادبیات تعزیه ، نمادها در تعزیه، مکان اجرای تعزیه و...است که در آبان 93 ازشبکه یک سیما برروی آنتن رفت.
برخی سوگواره های تعزیه بدون پشتوانه علمی هستند
این پژوهشگر تعزیه در پاسخ به ارزیابی سوگواره تعزیه عاشورائیان لامرد می گوید: سوگواره‌های تعزیه در کشور، تاکنون بدون هیچگونه پشتوانه و نیز خروجی علمی و پژوهشی بوده و بیشتر در قالب اجرای چند مجلس تعزیه که برخی با ایرادات عدیده تاریخی، ادبی و اجرایی هستند، بوده است. این رویکرد به آسیب شناسی جدی و به موقع نیاز دارد.
وی ادامه داد: سوگواره های تعزیه، نیازمند به هدف گذاری مدونی هستند که بتوانند بازخورد مورد انتظار را برای مخاطب به همراه داشته باشند. ازسویی، شیوه رتبه بندی و نمره دادن به تعزیه‌ها در سوگواره های تعزیه، این هنر دینی و آیین مذهبی با مفاهیم و آموزه های اعتقادی و فرامادی را از قداست و معنویت به دور ساخته است.
عمرانی با اشاره به نقش پررنگ مردم در برگزاری مراسم‌های تعزیه در جنوب فارس گفت: تعزیه درمناطق جنوب فارس، دارای یک ساختار مردم نهاد بوده و مردم هم وظیفه خود را نسبت به این آیین دیرین مذهبی به درستی انجام می دهند. همکاری مردم با مراکز تعزیه داری، سال به سال گسترده تر می‌شود. مراکز تعزیه داری هیچگاه خود را محدود و پای بند حمایت یا همکاری ادارات و نهادهای دولتی ندیده اند. انتظار می‌رود این شیوه به عنوان یک سنت ممدوح استمرار داشته و تعزیه مناطق جنوب فارس باتکیه برجایگاه و پایگاه مردمی، روند تکاملی خود را طی کند.
واجب‌ترین کار، پیراستن تعزیه از دروغ است
کتاب «روایت اول تعزیه درمنطقه تراکمه» به عنوان جدیدترین اثر تعزیه پژوهی در دسترس علاقه‌مندان به ادبیات نمایشی و هنرآیینی تعزیه قرارگرفته است. این کتاب مشتمل بر دو فصل بوده که در فصل اول و تحت عنوان«روند اجرای تعزیه در روستاهای جنوب فارس»، مطالبی ازجمله: پیشینه تاریخی تعزیه جنوب فارس، شاعران و اصلاح گران تعزیه نامه‌های جنوب فارس، برخی از منابع اقتباس اشعار تعزیه، چگونگی تبیین تاریخ در تعزیه نامه‌ها، استفتائات فقهی تعزیه از مراجع عظام تقلید، روستاها، محله ها و متصدیان اجرای تعزیه و...پیش روی مخاطب است.
تعزیه جنوب فارس با قدمتی حدود 150 سال
بر اساس تاریخ مندرج در ذیل برخی از نسخه‌های دست‌نویس تعزیه در برخی از نواحی منطقه لامرد، دو دهه پایانی قرن سیزدهم را می توان زمان آغاز تعزیه در منطقه لامرد فارس برشمرد. با این توصیف، قدیمی‌ترین تعزیه‌های منطقه لامرد تا این زمان پیشینه‌ای حدود 145 تا 150 سال دارند. تاریخچه مستند قدیمی‌تر از این زمان هنوز به دست نیامده است.
محله‌های برگزار کننده مجالس تعزیه با قدمت بیش از یک قرن که در طول دهه عاشورا و همه ساله به طور مرتب اجرا می شده از تعداد انگشتان یک دست فراتر نمی‌رود و بقیه مراکز و روستاهای محل برگزاری تعزیه، کمتر از یک قرن، سابقه اجرا دارند. برخی نیز در چند دهه اخیر بنیانگذاری شده‌اند.
اظهارنظرهای غیر مستند با انتساب سابقه 200 تا 300 سال و گاه بیشتر از این برای تعزیه روستاهای جنوب فارس، فرض‌ها و نظرهای مبتنی بر حدس، گمان و قیاس است و این گمان‌ها بدون ارائه مستندات، در اثبات یک رویداد تاریخی و فرهنگی کارایی ندارد؛ حتی موجب ایجاد خدشه در اصالت تاریخچه تعزیه این منطقه نیز خواهد بود.
بر اساس پژوهش‌های انجام شده، شهر شیراز در عصر زندیه خاستگاه تعزیه مصطلح (یعنی با ساختار نمایشی، سیر داستانی و دیالوگ های منظوم) است.
این رویداد به حدود 260 تا 270 سال پیش برمی‌گردد. یعنی اندکی پس از تثبیت حکومت زندیان در شهر شیراز، بنابراین هیچ تعزیه‌ای با این ساختار، در هیچ جای کشور قدمتی افزونتر ندارد.
شاعران و اصلاح گران تعزیه نامه های جنوب فارس
پس از ورود نسخه‌های اولیه تعزیه به منطقه لامرد، دو تن از سادات منطقه به نامهای «سیداسدالله راغب فالی» و «سیدابوالحسن شایق تراکمه‌ای»، به تدوین، تصحیح و نیز سرودن اشعار دیگر و تکمیل تعزیه‌نامه‌ها در این منطقه اقدام کردند.
پیش از آن در اواخر نیمه دوم قرن سیزدهم هجری، هیچگونه تعزیه نامهای در منطقه لامرد وجود نداشته و هیچ مجلس تعزیه‌ای (با ساختار نمایشی و زبان شعر) اجرا نمی‌شده و برگزاری عزاداری حضرت سیدالشهدا در قالب مجالس وعظ، روضه‌خوانی، نوحه و مرثیه‌سرایی و... بوده است.
قابل ذکر اینکه در تعزیه نامه‌های منطقه لامرد، همانند بسیاری از مناطق کشور اشعار و متون منظوم، سروده شخص و احدی نیست.
اشعار تعزیه تلفیقی است و سرایندگان، علاوه بر اشعار خود از شاعران معروف و برخی از شاعران غیر مشهور دیگر که سرآینده اشعار تعزیه در مناطق مختلف کشور بوده‌اند، نیز استفاده کرده‌اند.
در نسخه‌هاى مجالس تعزیه جنوب فارس آثارى از شعراى نامدار همانند ابن حسام قهستانى، جوهرى مروزی، جودى خراسانى، بیدل قزوینى، مقبل کاشانى و... وجود دارد که درتعزیه نامه های متعدد مورد استفاده قرار گرفته است.
ضرورت آسیب زدایی از تعزیه
تعزیه منطقه لامرد و مناطق هم جوار به رغم اینکه به عنوان رسانه ای قوی در جهت تبیین تاریخ مصور کربلا و انتقال فرهنگ عاشورا در قالب هنری دینی، تأثیر زیادی برمخاطب داشته، خالی و عاری از ایرادات و اشکالاتی در حوزه تاریخ، ادبیات و شیوه اجرا نبوده که آسیب زدایی از این هنر دینی در حوزه های یاد شده، از اولویت های فرهنگی دوره اخیر به شمار می آید.
این فرآیند، نیازمند بازنگری به وسیله متصدیان محترم تعزیه است تا ضمن حراست از اصالت تعزیه منطقه در وجوه مثبت آن، از دگرگونی‌های غیر منطقی در ساختار و محتوای این هنر دینی جلوگیری گردد. برخی مجالس تعزیه دهه عاشورا در جنوب فارس عبارت است از: تعزیه شهادت مسلم بن عقیل، روز دوم محرم: تعزیه شهادت طفلان مسلم ، روزسوم محرم: تعزیه مدینه الوداع، روز چهارم محرم: تعزیه سان سپاه و شهادت حر ، روز پنجم محرم: تعزیه شهادت عابس وشوذب و شهادت وهب و ...
تعزیه از نگاه دست اندرکاران و نسخه خوانان
«سید ابوالحسن عمرانی» از دست اندرکاران مرکز تعزیه داری محله بنی هاشم و نسل پنجم تعزیه شهرستان لامرد، با تحصیلات خارج فقه و اصول و کارشناسی ارشد رشته ارتباطات، پژوهشگرحوزه دین، رسانه و هنر و نیز مستندساز که بخش عمده پژوهش‌ها و نیز مستندهای تولیدی وی در دهه اخیر به هنرآیینی تعزیه اختصاص دارد.
او با نگارش اولین پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی باعنوان«تعزیه، تعامل مذهب و هنر» در باب معرفی تعزیه مناطق جنوب فارس، آثارمتعددی از جمله: «تعزیه و تلویزیون»، «تعزیه و سووشون»، «تعزیه و تراژدی»، «تعزیه، منابع روایی و مستندات تاریخی»، «ادبیات تعزیه»، «روایت اول تعزیه درمنطقه تراکمه» و... را تألیف کرده که برخی از آنها چاپ و منتشر شده است.
این پژوهشگر تعزیه معتقد است تهیه و تولید برنامه‌های تلویزیونی تعزیه با ساختار مستند و پخش آنها از رسانه ملی توانسته مخاطبان زیادی را درسطح کشور و بیرون از مرزهای ایران، با این آیین سنتی شیعی در جنوب فارس آشنا سازد.
وی در گفت و گو با ایلنا در راستای معرفی تعزیه در رسانه تصویری گفت: از اوایل دهه 80 اقداماتی آغاز و پیگیری شد که بازده خوبی هم برای مخاطبان درپی داشته است. برای مثال «مستند تا عرش» با موضوع بررسی ادبیات و تاریخ در تعزیه نامه های روستاهای منطقه لامرد، در محرم سال 1387 تولیدشد که در آن از حضور مرحوم صادق همایونی و سیدسعید زاهد استفاده شده است. « مستند حدیث عشق» این مستند تلویزیونی نیز حاوی بررسی ویژگی‌های تعزیه جنوب فارس مشتمل بر ادبیات تعزیه ، نمادها در تعزیه، مکان اجرای تعزیه و...است که در آبان 93 ازشبکه یک سیما برروی آنتن رفت.
برخی سوگواره های تعزیه بدون پشتوانه علمی هستند
این پژوهشگر تعزیه در پاسخ به ارزیابی سوگواره تعزیه عاشورائیان لامرد می گوید: سوگواره‌های تعزیه در کشور، تاکنون بدون هیچگونه پشتوانه و نیز خروجی علمی و پژوهشی بوده و بیشتر در قالب اجرای چند مجلس تعزیه که برخی با ایرادات عدیده تاریخی، ادبی و اجرایی هستند، بوده است. این رویکرد به آسیب شناسی جدی و به موقع نیاز دارد.
وی ادامه داد: سوگواره های تعزیه، نیازمند به هدف گذاری مدونی هستند که بتوانند بازخورد مورد انتظار را برای مخاطب به همراه داشته باشند. ازسویی، شیوه رتبه بندی و نمره دادن به تعزیه‌ها در سوگواره های تعزیه، این هنر دینی و آیین مذهبی با مفاهیم و آموزه های اعتقادی و فرامادی را از قداست و معنویت به دور ساخته است.
عمرانی با اشاره به نقش پررنگ مردم در برگزاری مراسم‌های تعزیه در جنوب فارس گفت: تعزیه درمناطق جنوب فارس، دارای یک ساختار مردم نهاد بوده و مردم هم وظیفه خود را نسبت به این آیین دیرین مذهبی به درستی انجام می دهند. همکاری مردم با مراکز تعزیه داری، سال به سال گسترده تر می‌شود. مراکز تعزیه داری هیچگاه خود را محدود و پای بند حمایت یا همکاری ادارات و نهادهای دولتی ندیده اند. انتظار می‌رود این شیوه به عنوان یک سنت ممدوح استمرار داشته و تعزیه مناطق جنوب فارس باتکیه برجایگاه و پایگاه مردمی، روند تکاملی خود را طی کند.
واجب‌ترین کار، پیراستن تعزیه از دروغ است
تعزیه خوان دیگر؛ «سید محمود برهانی» وکیل دادگستری،از نسخه خوانان محله بید شهر لامرد است. این نسخه خوان در پاسخ به اینکه چقدر برگزاری مجالس تعزیه در انتقال پیام امام حسین (ع) تاثیرگذار بوده اند، به ایلنا گفت: انتقال پیام قیام امام حسین(ع)، ترکیبی است از چهار مفهوم عمیق که باید هر یک را جداگانه بررسی کرد. تعزیه متأسفانه تمامی روایت حقیقی عاشورا را بازگو نمی‌کند که این، مختص تعزیه نیست و دین به تمامی از این آفت، آسیب دیده است. به گمانم واجب‌ترین کار، پیراستن تعزیه از اکاذیب آن است.
در ادامه «سید امین موسوی» از شاعران و مدیحه سرایان لامرد ملقب به شایق در این باره به ایلنا می گوید: تفاوت نسخه های اشقیاء و اولیاء در سبک خوانش آنان بوده و می‌توان گفت که در تعزیه سبک «شایق»، در خصوص نظم، معنا، پختگی، پرمعنا و مفهوم بودن اشعار در بین نسخ اولیاء و اشقیاء تفاوتی نیست. در نسخ اشقیاء سبک مرحوم شایق مدح و ادب به ساحت حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام، در مراسم تعزیه دهه اول محرم، به وضوح دیده می شود.
منبع: ایلنا
کد مطلب : ۲۱۴۵۶
