ابراهیم متقی: چنین نگرشی، واقعیت های عینی در كنش بازیگران سیاسی را منعكس می كند. به این ترتیب، مؤلفه های هویتی می تواند به عنوان پوششی برای تحقق چنین اهدافی در سیاست جهانی مورد استفاده قرار گیرد. نظریه پردازانی همچون «تری میسان» به این دلیل اتفاق ۱۱ سپتامبر را «تروریسم دروغین» می نامد كه محافظه كاران سیاست خارجی و امنیتی آمریكا برای مقابله با گروه های رقیب از سازوكارهای هویتی الهام گرفته اند. تضادهای هویتی می تواند زمینه های لازم برای جدال های راهبردی در سیاست بین الملل در دوران پس از جنگ سرد را منعكس نماید.

اگر چنین حادثه ای بر اساس پیامدهای ساختاری و كاركردی آن در نظام سیاسی ایالات متحده و ساختار نظام بین الملل شكل گرفته باشد، در آن شرایط می توان نشانه های كاملاً متفاوتی از روایت رسمی ۱۱ سپتامبر در آمریكا و جهان غرب را ملاحظه كرد. بر اساس چنین نگرشی، هر حادثه ای را می توان بر مبنای پیامدهای راهبردی آن تحلیل كرد.

* بنیادگرایی مسیحی

هر كنش گر جمعی ممكن است چندین هویت داشته باشد، اما این كثرت هویت، درواقع به ایجاد زمینه های رویارویی می انجامد. وقتی جامعه ای احساس كند كه در وضعیت فقدان تهدید قرار دارد، می كوشد تا موجودیت خود را بر اساس معرفی تهدید جدیدی بازتعریف نماید. به همین دلیل است كه هویت از یك سو سازمان دهنده ی معناست. معنا به منزله ی یكی شدن نمادین كنش گر اجتماعی با مقصود و هدف كنش تلقی می شود. از سوی دیگر، بر اساس تفكر جامعه شناختی، تمامی هویت ها برساخته می شوند. مسأله ی اصلی نیز همین است كه هویت ها چگونه، از چه چیزهایی، توسط چه كسانی و به چه منظوری بازتولید می گردد؟

از آن جا كه ساختن اجتماعی هویت، همواره در بستر روابط قدرت صورت می پذیرد، گروه های هویتی رویكردهای متفاوتی را مورد توجه قرار می دهند. در این ارتباط «فرانسیس شافر» -از اصلی ترین منابع الهام بخش بنیادگرایی مسیحی معاصر در آمریكا- «بیانیه ی مسیحی» خود را در سال ۱۹۸۰ منتشر كرد. این بیانیه الهام بخش بسیاری از محافظه كاران جدید آمریكا بود كه از مقوله ی هویت برای جنگ تمدن ها بهره گرفتند. شافر در بیانیه ی مسیحی خود تأكید دارد: «چشم انداز مرگ پیش روی ماست. وقتی كه ساحل های انسان مسیحی غربی را پشت سر می گذاریم، فقط دریای سیاه و طوفانی یأس و حرمان را پیش روی خود می یابیم كه پایانی ندارد، مگر این كه بجنگیم.»

* جنگ صلیبی برای رستگاری ابدی

بنیادگرایی مسیحی این رویكرد را شكل داده است. بنیادگرایی مسیحی كه انعكاس آن را می توان در رهیافت «برخورد تمدن ها» ملاحظه كرد، یكی از جنبه های پایدار آمریكا است. نشانه های بنیادگرایی مسیحی را كه رویكرد صلیبی دارد، می توان در اندیشه ی فدرالیست های پس از انقلاب مانند «تیموتی دوایت» یا بنیادگرایانی همچون «جدیدیا مورس» یا آخرت گرایان ماقبل هزاره ای مثل «پیتر رابرتسون» یافت. بیان چنین رویكردهایی است كه زمینه ی تولید «بنیادگرایی» در آمریكا را به وجود می آورد، زیرا اولین بنیادگرایان مذهبی كه رهیافت های سیاسی و راهبردهای امنیتی داشته اند، در این كشور ظهور كرده اند.

چنین نیروهایی در دهه ی ۱۹۸۰ به بعد، رشد قابل توجهی كرده اند. نماد چنین رویكردی را می توان در اندیشه ی سیاسی گروه هایی همچون «اكثریت اخلاقی» مشاهده كرد. رویكرد افرادی مانند «جری فالول» درباره ی ضرورت مقابله با كمونیست در دهه ی ۱۹۸۰ و ضرورت مقابله با اسلام گرایی در دهه ی ۱۹۹۰ را می توان انعكاس این فرایند جدید دانست كه درواقع زیرساخت های تروریسم دروغین را در تفكر سیاسی آمریكایی ایجاد كرده است. در دهه ی ۱۹۹۰ و به دنبال پیروزی بیل كلینتون در انتخابات ریاست جمهوری ۱۹۹۲، بنیادگرایی مسیحی كه در مقابله با اسلام سیاسی ایفای نقش می كند، به صحنه ی سیاسی آمریكا وارد شد.

در این دوران تاریخی، شرایط برای ائتلاف مسیحی تحت هدایت «پیتر رابرتسون» و «رالف رید» فراهم شد. چنین مجموعه هایی دارای یك و نیم میلیون عضو رسمی با اعمال نفوذ سیاسی چشمگیری بر رأی دهندگان جمهوری خواه هستند. افراد یادشده زیرساخت های اندیشه ای و جهان بینی بنیادگرایی در آمریكا را شكل داده و تلاش دارند تا «رویارویی با دشمن سیاسی» را به عنوان بخشی از «ایمان دینی» منعكس كنند. در اندیشه ی بنیادگرایی مسیحی كه زیرساخت های كنش راهبردی ملاحظه كاران جدید در آمریكا را شكل داد، می توان نشانه هایی همچون پذیرش وحی، الهام از كلام انجیلی، رستگاری فردی از طریق مسیحیت و نقش آفرینی راهبردی به عنوان ناجی بشریت را مشاهده كرد. در چنین رویكردی است كه كنش سیاسی و مقابله با نمادهای تهدید، زیرساخت های رستگاری ابدی را امكان پذیر می سازد.

* ظهور رنسانس اسلامی

شافر چنین رویكردی را در شرایطی تبیین كرد كه از یك سو شاهد ظهور و گسترش موج سوم انقلاب تكنولوژیك موسوم به انقلاب ارتباطات هستیم، و از سوی دیگر، نظام سرمایه داری جهانی بر اساس ابزارهای جدید قدرت صنعتی، تكنولوژیك و ابزاری تلاش می كند تا شكل جدیدی از كنترل را در نظام جهانی ایجاد كند. در این مقطع زمانی، قرن ۱۴ هجری شمسی به دوران میانه ی خود می رسد. درواقع دوران تازه ای از احیای اسلامی، تزكیه، خلوص و نیروگرفتن -كه مشخصه ی نقاط عطف تاریخی و رنسانس جدید ایدئولوژیك است- در كشورهای اسلامی ظهور می یابد.

چنین فرایندی همانند ایران می تواند به پیروزی انقلاب اسلامی منجر شود، یا همچون اخوان المسلمین در سال های آغازین دهه ی ۱۹۸۰ با سركوب روبه رو گردد. چنین فرایندی می تواند مانند الجزایر به یك جنگ داخلی بینجامد، یا مثل سودان و بنگلادش در نهادهای دولتی پذیرفته شود. در چنین شرایطی كشورهایی همچون عربستان سعودی، اندونزی و مراكش در سرمایه داری جهانی ادغام شده اند، اما همه جا مبارزه بر سر هویت فرهنگی و سرنوشت سیاسی قریب به یك میلیارد نفر در مساجد و محله های مربوط به شهرهای اسلامی ظهور می یابد.

در این دوران، اسلام گرایی به مثابه هویت بازسازی شده ای تلقی می گردد كه دارای برنامه ی سیاسی و مركز و محور تعیین كننده ی فرایندهای كنش سیاسی و راهبردی است. این فرایند به عنوان سوژه های سیاسی قرن ۲۱ شناسایی می شود. هویت بازتولیدشده در جهان اسلام، نه تنها در تعارض با مدرنیته قرار نداشته، از ابزار مدرنیته نیز برای تحقق اهداف خود بهره می گیرد. «راشدالغنوشی» -از روشنفكران رهبری كننده ی نهضت اسلامی تونس- در جولای ۱۹۹۰ بر این موضوع تأكید كرد كه: «تنها راه نیل به مدرنیته، قدم گذاردن در راه خودمان است؛ راهی كه دین ما، تاریخ ما و تمدن ما برایمان تعیین كرده است.»

* تقابل «هویت مقاومت» با منطق سلطه

هویت یابی اسلامی می توانست منشأ اصلی اقتدار و بازتولید ژئوپلیتیك جدید در هندسه ی قدرت نظام جهانی گردد. هرگونه هویت گرایی را باید به عنوان زمینه ای در جهت مقابله با بازیگران مسلط در نظام جهانی دانست. از آن جایی كه نظام سلطه یك نماد فرادستی ساختاری به حساب می آید، بنابراین جهت گیری فرهنگی رنسانس اسلامی در راستای بازتولید نشانه های معنایی و اندیشه ای محسوب می شود. چنین فرایندی در رویكرد جامعه شناختی به عنوان نمادی از هویت «مقاومت» محسوب می شود.

هویت مقاومت به دست كنش گرانی ایجاد می شود كه در اوضاع و احوال یا شرایطی قرار دارند كه منطق سلطه را بی ارزش می دانند یا آن را به عنوان نماد فرادستی غیر مشروع تلقی می كنند. به همین دلیل است كه هویت مقاومت، سنگرهای ایدئولوژیك، هویتی و انگاره ای را برای مقاومت و بقاء بر مبنای اصول متفاوت یا متضاد با سازوكارهای فرادستی در نظام جهانی ایجاد می كند. اگرچه هویت مقاومت ماهیت فرهنگی دارد، اما گفتمان رسمی واقعه ی ۱۱ سپتامبر چنین فرایندی را در جهت مقابله ی خشونت آمیز با نمادهای رسمی در نظام جهانی تعریف و تبیین كرده است.

* نشانه سازی های دروغین برای تهاجم به كشورهای اسلامی

آمریكایی ها با ایجاد نشانه های دروغین، كوشیدند مشروعیت سیاسی مؤثر برای حمله ی نظامی به كشورهای اسلامی را فراهم آورند. چنین اقدامی درواقع در چهارچوب برخورد تمدنی و رویارویی هویتی سازماندهی شد. رهبری جمهوری اسلامی ایران در بیان نشانه های چنین فرایندی گفتند:
«چند سال قبل، يكى از رؤساى اروپايى آمده بود تهران و در ملاقات با من، با یك تعبيرى، اشاره اى كرد به جنگ مسيحى و مسلمان. من در مخاطبه ى با او اظهار تعجب كردم و گفتم مگر بناست جنگى بين مسلمانان و مسيحى ها بشود! گفتم مسلمان ها انگيزه ى جنگيدن با مسيحيان را ندارند. در اين صد سال اخير هم -شايد هم بيشتر- هرچه جنگ در دنيا -جنگ هاى بزرگ- اتفاق افتاده است، جنگِ بين خود مسيحى ها بوده است؛ جنگ اول جهانى، جنگ دوم جهانى، جنگ هاى فرانسه و آلمان؛ اسم آوردم و به او گفتم كه اين جنگ ها بين دولت هاى مسيحى بوده و بين مسيحيان و مسلمانان نبوده است. آن وقت تعجب كردم از اين كه چرا اين حرف را مطرح كرد.

بعد از چندى اين ماجراى برج هاى نيويورك اتفاق افتاد و اظهار نظر رئيس جمهور آمريكا كه: جنگ صليبى شروع شده است! اين شخصى كه مورد بحث ماست -كه با من صحبت مى كرد- يكى از كسانِ اصلى اى بود كه پس از بيانات جورج بوش در پروژه ى آمريكايى-صهيونيستىِ حمله ى به عراق، دخالت مستقيم داشت. من آن جا توجه كردم كه اين حرفى كه با من در اين جا مطرح شده بود، مسبوقِ به يك مذاكره، به یك گفت وگو، به یك قرار در بين سران استكبار جهانى بوده است؛ آن كسانى كه حلقه ى توطئه ى امريكايى-صهيونيستى را در مورد خاورميانه تشكيل داده بودند، كه قدم اولشان هم حمله ى به عراق بود. آن جا معناى آن حرف براى من آشكار شد؛ جنگ صليبى! جنگ مسلمانان و مسيحيان! البته موفق نشدند.» (۱۳۸۵/۶/۲۷)

* اهداف پشت پرده ی گفتمان تروریسم دروغین

دولت بوش با برجسته سازی واقعه ی ۱۱ سپتامبر تلاش كرد تا اهداف راهبردی محافظه كاران را در حوزه ی سیاست خارجی و امنیتی پیگیری كند. می توان نشانه های سیاست خارجی محافظه كاران را كه جورج بوش دوم بر آنها تأكید داشت، در انگاره هایی ازجمله «استثناگرایی آمریكایی»، «تغییر رژیم»، «یكجانبه گرایی»، «هژمونی خیراندیشانه» و «جنگ پیش دستانه» دریافت. این مفاهیم و مؤلفه ها را باید در زمره ی مشخصه های سیاست خارجی دولت جورج بوش دانست. در این دوران، محافظه كارانی كه بر ضرورت برجسته سازی اتفاق ۱۱ سپتامبر به دلیل گسترش منازعه در منطقه تأكید داشتند، زمینه های حمله ی نظامی به افغانستان و عراق و گسترش نیروهای نظامی خود در منطقه را فراهم آوردند.
از سوی دیگر، دولت بوش توانست با اتخاذ راهبردهای جدید، زمینه ی بازتولید ساختار امنیتی آمریكا را در قالب جنگ سرد فرهنگی و ژئوپلیتیكی جدید فراهم سازد. به همین دلیل است كه «وزارت امنیت سرزمینی» (Department of Homeland Security) در سطح دولت فدرال شكل گرفت. وزارت امنیت سرزمینی كه وظیفه ی اصلی اش حفظ امنیت داخلی كشور آمریكا در مقابل حملات احتمالی تروریستی است، ۱۸۰ هزار كارمند دارد و سومین وزارتخانه ی بزرگ آمریكا به حساب می آید.

دومین اقدامی را كه جورج بوش پس از ۱۱ سپتامبر به انجام رساند، تصویب «لایحه ی وطن پرستی» (Patriot Act) بود. این لایحه را بلافاصله بعد از اتفاق ۱۱ سپتامبر در كنگره ی آمریكا طرح كردند كه با رأی بسیار بی سابقه ای به تصویب رسید. این قانون با الحاق مفاد متعددی به قوانین مربوط به مهاجرت و امنیت، درواقع مقررات مربوط به اقامت، تابعیت، مهاجرت و كنترل شهروندان آمریكایی به ویژه مسلمانان را فراهم آورد. این قانون به دستگاه مجریه ی آمریكا اجازه داد كه آزادانه تر از گذشته و در قالب ضرورت های امنیتی به اقدامات پیش گیرانه و پیش دستانه علیه گروه های مهاجر و اقلیت های دینی داخل آمریكا مبادرت نماید. انعكاس این لایحه را می توان در گزارش «ادوارد اسنودان» دریافت. در این گزارش نشان داده شده كه چگونه آمریكا از لایحه ی میهن پرستی در راستای كنترل گروه های اجتماعی و حتی مقامات كشورهای دیگر بهره برده است.

اقدام دیگر دولت جورج بوش را باید در راستای بهره گیری از راهبرد اقدام پیش دستانه دانست. چنین راهبردی جایگزین راهبردهای پیشین همانند «بازدارندگی» و «سد نفوذ» گردید. جنگ پیش دستانه را می توان در تهاجم نظامی آمریكا به عراق و سرنگونی حكومت صدام حسین به بهانه ی امحاء تسلیحات كشتار جمعی این كشور مشاهده كرد. آمریكا چنین الگویی را در سپتامبر ۲۰۱۳ در رابطه با سوریه نیز به كار گرفته است؛ الگویی كه بر یكجانبه گرایی و اقدامات پیش دستانه ی آمریكا در راستای تغییر رژیم سوریه تأكید دارد.

چنین فرایندهایی نشان می دهد كه غربی ها و به ویژه آمریكایی ها شكل جدیدی از سازوكارهای راهبردی برای كنترل منطقه ای و بین المللی را در دستور كار خود قرار داده اند. رهبر انقلاب اسلامی در این ارتباط تأكید دارند كه: «آمريكایى ها قضيه ى ۲۰ شهريور، يعنى همان ۱۱ سپتامبرِ چهار پنج سال قبل را بهانه اى قرار دادند براى اين كه مطامع خودشان را در خاورميانه پيش ببرند. هدف اصلى آن ها هم اين بود كه بتوانند خاورميانه اى درست كنند بر محور منافع اسرائيل. به تعبيرى كه آن روز ما می كرديم، خاورميانه اى با پايتختى اسرائيل. اين طور چيزى مورد نظرشان بود. اشغال عراق و حمله ى به عراق، جزئى از نقشه هاى اين پروژه بود. عراق يكى از ثروتمندترين كشورهاى اين منطقه و كشورهاى عربى است؛ كشورى كه امروز متأسفانه مردمش اين طور در فقر و حالت دردآورى زندگى می كنند. آمريكایى ها می خواستند اين كشور را در مشت بگيرند -صدام كافى نبود، غير قابل محاسبه بود- دولتى را در آن جا سر كار بياورند كه هم ظاهر مردمى داشته باشد، هم توى مشت آن ها باشد. اين يكى از قدم هاى مهم ايجاد خاورميانه ى جديد بود كه بايد بر محور منافع اسرائيل به وجود بيايد. آن وقت چنين خاورميانه اى می تواند ايران اسلامى را در محاصره قرار بدهد؛ هدفشان اين بود.» (۱۳۸۶/۶/۲۳)

* ادامه ی امنیت گرایی در آمریكا

افرادی همچون «گریفین تارپلی» یا «تی یری میسان» بر این باورند كه اگرچه محافظه كاران با نظریه ی توطئه در تبیین موضوعات سیاسی و بین المللی مخالفند، اما در عین حال زیرساخت تفكر آنان بر توطئه قرار دارد و هر حادثه ای را بر اساس قالب های ذهنی و ادراكی خود تحلیل می كنند. آنان به همین دلیل رویكرد ایدئولوژیك دارند كه نگرشی ضد تاریخی نسبت به فرایندهای بین المللی محسوب می شود. بدبینی تحلیلی نومحافظه كاران نسبت به نیروهای اجتماعی اسلام گرا در آسیای غربی، زمینه های لازم برای گسترش بحران را به وجود آورده است. برای مقابله با چنین بحران هایی، ساختار امنیتی ایالات متحده به گونه ی قابل توجهی تقویت شده است.

اگرچه از زمان واقعه ی ۱۱ سپتامبر تاكنون بیش از ۱۲ سال گذشته است، اما واقعیت های موجود بیانگر آن است كه روند امنیت گرایی در سیاست خارجی ایالات متحده ادامه یافته است. اندیشه های امنیت گرا نه تنها در تفكر گروه های محافظه كار و محافظه كار جدید بازتولید شده، بلكه چنین رویكردی در ساختار اجتماعی و اندیشه های سیاسی حزب دموكرات نیز مورد ملاحظه قرار می گیرد. ایالات متحده از آن مقطع زمانی به بعد، از الگوی مقابله ی تدریجی علیه نظام های سیاسی رادیكال -به تعبیر آمریكا- در آسیای جنوب غربی و شمال آفریقا بهره گرفته است. در این دوران، تمامی حكومت هایی كه در دهه ی ۱۹۷۰ دارای رویكرد ضد آمریكایی بودند، در معرض تهدید قرار گرفته اند. عراق، ایران، سوریه، افغانستان، لیبی و یمن را می توان در زمره ی كشورهایی دانست كه با تهدید پایان ناپذیر گروه های محافظه كار در آمریكا روبه رو شده اند.

سخنرانی جورج بوش در كنگره ی آمریكا در سال ۲۰۰۲، او در این سخنان، ایران را جزو كشورهای «محور شرارت» نامید.

در این فرایند، اندیشه های محافظه كاری منجر به فرهنگ سیاسی امنیت گرا در آمریكا شده است. نتیجه ی این فرایند را نیز می توان در سازماندهی نظام سلطه دانست. تفكر ایرانی درباره ی تروریسم دروغین بر این موضوع تأكید دارد كه: «امروز یك جريانى در دنيا به وجود آمده است كه همه دانسته اند و شناخته اند كه اين جريان با نظام سلطه مخالف است. ما با اشخاص مسأله اى نداريم -اشخاص، مال اين طرف دنيا، مال آن طرف دنيا؛ بالا، پایين- مسأله، مسأله ى نظام سلطه است. نظام سلطه يعنى چه؟ يعنى آن سازوكارى در دنيا كه كشورها و ملت هاى دنيا تقسيم می شوند به دو قسم: سلطه گر و سلطه پذير. حالا بعضى ها از همين سلطه گران خبيث، اين معنا و اين مضمون را كتمان و انكار می كنند، به زبان نمى آورند، اما بعضى هم روى بلاهت ذاتى اى كه دارند، اين را به زبان مى آورند؛ مثل آن رئيس جمهور قبلى آمريكا كه صريح گفت: در قضيه ى افغانستان و قضيه ى برج هاى دوقلو و اين چيزها، هر كس با آمريكا نيست، عليه ماست! خب، اين حماقت است. سلطه گران دنيا رابطه شان را با جهان اين جورى تنظيم می كنند.» (سخنان رهبر انقلاب اسلامی، ۱۳۹۱/۲/۳)
منبع: جهان