حافظ خبر - در دفاع از طب سنتی

چنین میزبانی سعی می کند پیش از آمدن میهمان، حتی المقدور، ظاهر خانه خود را نو کند و می کوشد تا هر چیز قدیمی و کهنه را به دور اندازد و اگر دور انداختن آن ممکن نباشد، لااقل آن را به رنگ نو درآورد تا پیش آن میهمان مشکل پسند خجالت نکشد. آری ما نیز چنین کردیم. با عجله هر چیز قدیمی را که از پدرهای خود به میراث برده بودیم از خانه بیرون ریختیم و سعی کردیم تا چیزی که به سلیقه میهمان ما خوش نیاید در خانه باقی نماند. اکنون که چند ده سال از آن هنگامه تاراج سنت ها و میراث ها گذشته است و فهمیده ایم آن میهمانی که در انتظارش بوده ایم، آن قدرها هم که فکر می کرده ایم، مؤدب و خوش خلق و نجیب و سالم نبوده و نیست، و خود به فسادهای گوناگون مبتلاست. شاید وقت آن رسیده باشد که بیندیشیم چه باید بکنیم و چه باید نکنیم. شاید هنگام آن باشد که بازمانده آن میراث کهن را قدر بدانیم. ما، در عرض چند ده سال، میراث هزارساله خود را آتش زدیم. علم و هنر و آداب و سنن خود را کنار گذاشتیم و سعادت را در آن دانستیم که غربی شویم. از جمله یادگارهای عزیزی که در خانه داشتیم و به دور انداختیم، یکی هم سنت ارزشمند پزشکی ما یا «طب سنتی» بود؛ که چون با «طب جدید غربی» مشابه نبود، خوار و بی مقدار شد. هنوز بسیارند کسانی که با شنیدن نام «طب سنتی» تصور می کنند سخن از خرافات باطل پیرزنان است، و هنوز بسیارند کسانی که هر عقیده ای را به صرف «غربی نبودن» باطل می دانند. این مقاله کوششی است در راه سنجش پایه و مایه طب سنتی، که در برخی از جنبه های این سنت پزشکی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و سعی شده است تا ارزیابی این طب بر اساس معیاری غیر از «غربی بودن» و «غربی نبودن» صورت گیرد. اگر این مقاله، مقدمه ای جهت شناخت تحلیلی بعضی از مسائل مربوط به طب سنتی محسوب شود، نویسنده نتیجه مطلوب خود را از نوشتن آن دریافت کرده است. ما می خواهیم از «طب سنتی» دفاع کنیم. بهتر است در همین نخستین قدم بیان کنیم که می خواهیم چه چیز را ثابت کنیم. آیا می خواهیم ثابت کنیم که در کار پزشکی ما را به چیزی غیر از طب سنتی احتیاج نیست؟ آیا می خواهیم ثابت کنیم که طب جدید باید یکسره منسوخ و معدوم شود و طب سنتی به جای آن بنشیند؟ آیا می خواهیم بگوییم همه آنچه در طب جدید است، نامعقول و نامقبول و همه آنچه عنوان طب سنتی بر خود دارد، پسندیده و معقول است؟ نه. غرض ما اثبات هیچ یک از این دعاوی نیست. ما تنها می خواهیم بگوییم به جای سخن گفتن از این کارهایی که از طب سنتی ساخته نیست، بیایید از آنچه از آن ساخته است سخن بگوییم. بیایید ارزش ها و جنبه های مثبت این طب را باز شناسیم و آن را در کنار دستاوردهای مفید طب جدید به کار گیریم. سخن ما این نیست که طب جدید را یکسره رها کنید، که چنین کاری نه ممکن است و نه معقول، بلکه غرض ما ایجاد نوعی همزیستی مسالمت آمیز میان این دو شیوه طب است. ما می گوییم بیایید تا، با طب سنتی، طب جدید را تعدیل کنیم و، با طب جدید، طب سنتی را تکمیل. پس همه کسانی که می خواهند با ذکر ناتوانی های طب سنتی بر ما اعتراض کنند بدانند که چنین ایرادی بر ما وارد نیست؛ چرا که ما خود هرگز مدعی نیستیم که هر کاری از عهده طب سنتی ساخته است. ما فقط می گوییم باید توانایی های طب سنتی را شناخت و به کار بست. سخن این است که با شناختن و شناساندن طب سنتی می توان بسیاری از گره هایی را که هم اکنون به دندان طب جدید باز می شود، با دست باز کرد. هرچند باز هم گره هایی باقی خواهد ماند که گشودن آن ها جز با دندان مسیر نخواهد شد. علم جدید و طب سنتی شاید مهمترین اعتراضی که مخالفان طب سنتی، از لحاظ نظری، بر این طب وارد می کنند، این است که می گویند: «طب سنتی علمی نیست» و منظور آنان شاید این است که در طب سنتی، مبانی و معانی ای وجود دارد که درک آنها مطابق روش های علمی جدید غرب ممکن نیست و به همین دلیل باید از این شیوه طبی دست شست و رهایش کرد تا در انبار تاریک تاریخ خاک بخورد. لازم است این سخن را به اختصار بررسی کنیم. نخست می پرسیم از کجا معلوم که شناخت هستی و درک انحای گوناگون عملکرد اجزا، با روش علم جدید غرب امکان نداشته باشد؟ کسانی که در مبانی علم جدید اندک تأملی کرده باشند می دانند این علم تنها نوع خاصی از نگرش به هستی و طبیعت است. به عبارت دیگر، علم جدید انتخاب نظرگاه خاصی است برای چشم انداختن به هستی و بدیهی است که این نظرگاه، در عین حال که چشم انداز خاصی را در برابر چشم قرار می دهد، چشم انداز دیگری را از نظر پنهان می کند. تنها کسانی می توانند ادعا کنند هر آنچه در قالب علم جدید نگنجد بیهوده و باطل است، که از این علم بی خبر باشند، و الا همه محصلان و معلمان علوم می دانند که در هیچ کجای این علم، بحثی از این نیست که شناخت هستی و خواص و خصوصیات آن، جز از طریق شیوه های خاص این علم، ممکن نیست. اکنون در مغرب زمین، که خود مهد علم جدید است، در وجود حقایقی که درک آنها با شیوه های علم جدید میسر نیست و یا لااقل تاکنون میسر نشده است تردیدی باقی نمانده است. مخصوصاً «انسان» موجودی است که روز به روز عنوان «ناشناخته» بر او بیشتر صدق می کند و جلوه های جسمی و روحی معماگونه تازه ای از او به ظهور[1] می رسد. فراموش نکنیم که طب نیز، از آنجا که موضوع آن بدن «انسان» است و به نحوی با همین «موجود ناشناخته» سر و کار دارد، از جنبه های «شناخته نشده» تهی نیست. چرا راه دور برویم، طب سوزنی را به خاطر آوریم. وجود این طب به همه کسانی که تصور می کردند چیزی جز آنچه در کتاب های طبی به قلم آمده حقیقت ندارد، ثابت کرد که چنین چیزی نیست. طب سوزنی بهترین دلیل است بر اینکه بدن را از راه های دیگری غیر از راه طب جدید نیز می توان معاینه و معالجه کرد. اکنون با توجه به اینگونه سنت های طبی، که مغایر با شیوه طبی علم جدیدند، می توان «سلامت» و «معالجه بیماری ها» را به قله ای تشبیه کرد که برای رسیدن به آن راه های مختلفی وجود دارد. اما در باب این اعتراض که «طب سنتی علمی نیست» به گونه ای دیگر نیز می توان سخن گفت. کسانی که چنین عقیده ای دارند می گویند: در دوران جدید، معلوم شده که غالب مبانی علوم قدیم بی اعتبار است. فی المثل معلوم شده که، در طبیعیات، آنچه قدما در باب عناصر اربعه ـ خاک و آب و هوا و آتش ـ و حیّز طبیعی و حرکات طبیعی و قسری آنها می گفته اند، یکسره نادرست بوده است و، در باب طبیعیات، حقیقت همان است که فیزیک دانان جدید بر پایه دستاوردهای نوین گالیله و نیوتن معلوم کرده اند. آنگاه از این بیان چنین نتیجه گیری می کنند که همان گونه که فیزیک قدیم در مقایسه با فیزیک جدید نادرست و بی اعتبار است، طب قدیم نیز لابد در مقایسه با طب جدید چنین است و باید همه کتاب های طب سنتی را در آتش افکند و سوزاند. به فرض اینکه چنین حکمی درباره فیزیک قدیم و فیزیک جدید صادق باشد، باید پرسید که آیا چنین مقایسه ای صحیح است؟ آیا می توان تفاوت طب قدیم و طب جدید را همانند تفاوت فیزیک قدیم و جدید دانست؟ نکته ای که در اینجا باید دقیقاً مورد توجه قرار گیرد این است که غرض از طب چیست؟ آیا نه این است که غرض از طب «حفظ سلامت و رفع بیماری» است. اگر طب را مجموعه تدابیری بدانیم که برای وصول به این غرض به کار گرفته می شود، در آن صورت، باید بگوییم ملاک معتبر بودن یا نبودن یک نظام طبی، تنها این است که آیا چنین غرضی از آن حاصل می شود یا نه. منظور این است که در طب، برخلاف طبیعیات قدیم، که غرض از آن شناخت قوای طبیعت و کیفیت تأثیر اشیاء طبیعی از یکدیگر است، تنها نتیجه بخش بودن تدابیر و فایده عملی آنهاست که مورد نظر است؛ یعنی آنچه اولاً و بالذّات ارزش یک سنت طبی را معین می کند، نتیجه بخشی عملی آن است و شناخت علمی کیفیت تأثیر داروها و یا شناخت علمی اندام ها در حال سلامت و مرض، چیزی نیست که خود اصالتاّ مطلوب طبیب و منظور نظر او باشد، بلکه چنین شناختی از آن جهت ضرورت و اهمیت پیدا می کند که می تواند مقدمه رسیدن به نتیجه عملی مطلوب باشد. بنابراین اگر ما با یک سنت طبی سروکار داشته باشیم که بتواند بیماری ها را با تجویز دارو و یا برخی تدابیر دیگر درمان کند، ولی در عین حال، کیفیت دقیق علمی نحوه حصول این درمان بر ما معلوم نباشد، این جهل و ناآگاهی ما، از ارزش آن سنت طبی نمی کاهد؛ زیرا غرضی که از طب منظور نظر است حاصل آمده که همان معالجه بیماری است، و بر عکس اگر طبی باشد که مثلاً به شیوه های علم جدید، خاصیت و تأثیر مواد مختلف را ولو با تحلیل های ریاضی بیان کند و مراحل بیماری و درمان را دقیقاً مو به مو به صورت نظری تقریر کند، اما در عمل از معالجه بیمار عاجز باشد، آن شیوه طبی، معتبر محسوب نمی شود. خلاصه اینکه در طب باید به نوعی «پراگماتیسم» قائل بود و ملاک اعتبار را در عمل جست وجو کرد نه در نظر. شاید بی مناسبت نباشد حکایتی را از کتاب «فیه مافیه» مولانا جلال الدین بلخی نقل کنیم، آنجا که می گوید: «پادشاهی پسر خود را به جماعتی اهل هنر سپرده بود تا او را از علوم نجوم و رمل و غیره آموخته بودند و استاد تمام گشته، با کمال کودنی و بلاهت. روزی پادشاه انگشتری در مشت گرفت. فرزند خود را امتحان کرد که بیا و بگو در مشت چه دارم. گفت: آنچه داری گرد است و زرد است و مجوَّف است. گفت: چون نشان های راست دادی، پس حکم کن که آنْ چه چیز باشد؟ گفت: می باید که غربیل باشد. گفت: آخر این چندین نشان های دقیق را، که عقول در آن حیران شوند، دادی از قوّت تحصیل و دانش؛ این قدر بر تو چون فوت شد که در مشت قربیل نگنجد!»[2]مقصود این است که اگر علم باشد، اما به نتیجه درست منتهی نشود، سودی نخواهد داشت. اگر بخواهیم در این مورد توضیح بیشتری بدهیم، باید تفاوت نجوم قدیم و نجوم جدید را مورد توجه قرار دهیم. از لحاظ نجوم جدید که بر پایه مرکزیت خورشید و حرکت دورانی زمین بنا شده، نجوم قدیم که مبتنی بر نظریه زمین مرکزی بوده، نادرست است. اما نباید تصور کنیم که نجوم قدیم در عمل هیچ گونه فایده ای در بر نداشته و یکسره اقاویل باطلی بوده که عملاً به جایی ره نمی برده است؛ زیرا همین نجوم قدیم، هزاران سال کارساز بوده و نیازهای گوناگونی را از قبیل گاه شناسی و جهت یابی و تعیین وقت دقیق طلوع و غروب و پیش گویی حوادث آسمانی از قبیل خسوف و کسوف را برآورده می کرده است. اعتماد پیشینیان به اعتبار نظام نجومی شان به اندازه ای بوده است که نوشته اند: «در حدود 3000 سال قبل از میلاد در چین، دو منجم را به جرم اینکه در پیش گویی صحیح و دقیق ساعت خسوف و کسوف اشتباه کرده بودند، اعدام کردند»[3] و این مجازاتی است که در دنیای کنونی هرگز برای پزشکانی که با اشتباه در معالجه بیماران، باعث مرگ آنها می شوند، در نظر گرفته نشده است. همین جا این نکته قابل توجه را اضافه کنیم که در چین قدیم مردم به طور مرتب، مبلغی به طبیبان می پرداخته اند تا آنان، ایشان را بر سلامت باقی بدارند و از بیماری حفظ کنند و قراردادشان این بوده که، اگر بیمار شدند، پزشکان مکلف باشند آن پول را به ایشان پس بدهند.[4] مراد از ذکر این واقعه این است که مردم به سبب اعتمادی که به نظام نجومی خود داشته اند، خطای منجمان را آنچنان فاحش و ناشی از سهل انگاری و بی دقتی می دانستند که آنها را مستحق اعدام می شمردند. حال ممکن است این سوال پیش آید که: چگونه ممکن است یک نظام نجومی از اصل غلط باشد، ولی عملا به نتایج درست منتهی شود؟ پاسخ این است که این «غلط» و «درست» بودن ها در بسیاری از موارد ناشی از تفاوت و محدودیت نظرگاه است؛ چنانکه بعدها وقتی نظریه نسبیت انیشتن پیش آمد و مسئله نسبی بودن حرکت و بی معنا بودن حرکت مطلق مطرح شد، معلوم شد که اساساً هیچ فرقی در واقع میان «نظریه زمین مرکزی» پیشینیان و «نظریه خورشید مرکزی» کوپرنیک وجود ندارد و می توان هر یک از دو جرم زمین یا خورشید را مبدأ محورهای مختصات فرض کرد و به نتایج صحیح رسید. بنابراین، این مطلب که از یک نظام به ظاهر غلط، نتیجه صحیح به دست آید، در تاریخ علم سابقه دارد. تفاوت طب سنتی نیز با طب جدید از یک لحاظ به همین صورت است. گیریم که ثابت شود طب سنتی، از لحاظ نظری و بر پایه معیارهای طب جدید، نادرست و بی اعتبار است، اگر در عمل از همین طب، نتایج مطلوب به دست آید و درد درمان شود و بیمار شفا یابد آن طب معتبر است، چنانکه نجوم قدیم هزاران سال معتبر بود و هم اکنون نیز می تواند همانگونه احتیاجات را به دقت برآورده سازد. بوده اند کسانی که در همین روزگار ما براساس مبانی نجوم قدیم محاسبات و پیش بینی های نجومی صحیح می کرده اند. این بحث علمی نبودن طب سنتی را با ذکر این نکته به پایان می بریم که به فرض اینکه جز آنچه با علم جدید غربی متناسب درآید، در جهان هیچ حقیقت دیگری وجود نداشته باشد و گیریم که هرچیز که با روش های علم جدید قابل توجیه نباشد بیهوده و باطل باشد، در آن صورت، گوییم از کجا معلوم است که طب سنتی علمی نباشد. ادعای علمی نبودن طب سنتی، وقتی موجه است که این طب با روش های علم جدید محک زده و نادست بودن آن بر طبق معیارهای این علم مسجل شده باشد. همه می دانیم که چنین کاری هنوز صورت نگرفته است؛ یعنی هنوز، چنانکه باید و شاید، مواجهه دقیقی میان علم جدید و طب قدیم برقرار نشده است تا علمی نبودن طب قدیم به تحقق رسیده باشد. اتفاقاً در چند مورد که صاحبنظران، بعضی از مفاهیم طب سنتی را با توجه به علم جدید، مورد تفسیر و تشریح قرار داده اند، معلوم شده که این مفاهیم آن اندازه که مخالفان طب سنتی تصور می کنند با اصول علم جدید مغایرت ندارد.[5] بسیاری از خیالات مخالفان، ناشی از آن است که چون در عالم طب سنتی، زبان این طب را درک نمی کنند و فی المثل وقتی گفته می شود: فلان غذا سرد است و فلان غذا گرم، تصور می کنند مقصود پایین بودن و یا بالا بودن درجه حرارت آن است و از اینجا به طب سنتی می خندند. تفاوت های اساسی میان طب سنتی و جدید اکنون لازم است بعضی از تفاوت های اساسی میان طب سنتی و طب جدید را مورد توجه قرار دهیم. یکی از تفاوت های مهم این است که در طب جدید در مطالعه مرض از ابتدا به سراغ عضوی می روند که در آن بیماری، مورد آسیب قرار گرفته است؛ یعنی توجه دقیق خود را نه به تمام بدن به عنوان یک کل، بلکه به یک عضو خاص معطوف می دارند و آن عضو را مورد بررسی و تدقیق قرار می دهند. سعی می کنند آثار آن بیماری را در اجزای کوچک تر مشخص کنند و اگر بتوانند این پیگیری را تا حد سلول و مولکول نیز ادامه دهند. این شیوه که در طب جدید به کار بسته می شود، یکی از جلوه های روش عمومی علم جدید است. بطور کلی در علم جدید همواره در مطالعه طبیعت، سعی می شود که در اولین قدم یک «کل» را تا آنجا که ممکن است به اجزا تقسیم کنند و شناخت کل را از شناخت اجزا آغاز کنند و خاصیت کل را از جمع بندی خاصیت اجزا به دست آورند. می دانیم که، مخصوصاً، این دکارت بود که بر پایه بینش مکانیستی خود در صدر تاریخ جدید غرب، اتخاذ چنین روشی را به دانشمندان توصیه کرد. در واقع اگر بخواهیم این روش را از لحاظ فلسفی مورد بررسی قرار دهیم، باید بگوییم فرض فلسفی نهفته در آن، این است که «کل» هیچ گونه حیثیتی مستقل از اجزای خود ندارد و خاصیت آن همان جمع جبری خاصیت های اجزاست. اِعمال تام و تمام ریاضیات بر طبیعت نیز بر همین طرز تلقی استوار است. اما در جهان بینی سنتی که هستی را منحصر به محسوسات متکثّر مستقل از یکدیگر نمی دانند «کل» حیثیتی دارد که آن را نمی توان صرفاً همان جمع جبری حیثیات و خصوصیات اجزا دانست. به عبارت دقیق تر در علم جدید آنچه اصل قرار می گیرد، کثرت است و وحدت مشهود در موجودات و ارگانیسم ها یک وحدت اعتباری است نه وحدت ذاتی؛ در حالی که در جهان بینی سنتی، در یک موجود واحد، هم وحدت می تواند اصیل باشد و هم کثرت، و کل می تواند به عنوان یک کل، خاصیتی داشته باشد که در هیچ یک از اجزای آن نباشد. باری، طب سنتی نیز بر اساس چنین فلسفه ای به طبیعت نظر می کند و بدن انسان را تنها مجموعه ای از اجزا که فقط با یکدیگر ارتباط مکانیکی دارند، تلقی نمی کند، بلکه در بدن به نوعی مدیریت مستقل قائل است که از آن به «نفس» تعبیر می کند. به همین دلیل در بدن از یک حقیقت واحد به نام «مزاج» سخن می گوید که در ایجاد و حفظ سلامت بدن، وظیفه ای بنیادی دارد، و از لحاظ فیزیولوژیکی نیز به جای آنکه بسیاری از اختلال ها و آسیب ها را منحصراً در اعضای جزئی بدن سراغ بگیرد، آنها را، در درجه اول، معلول اختلال مزاج می داند. خلاصه اینکه در طب قدیم برای کل بدن شأن مستقلی قائل اند و اختلال اجزا را ناشی از بر هم خوردن تعادل آن حقیقت کلی می دانند، و سلامت انسان را نیز معلول تسلط در حال سلامت آن حیثیت واحد مستقل بر بدن می دانند، و نظم حاکم بر اعضای گوناگون بدن را ـ از لحاظ انجام وظیفه ای که بر عهده هر یک است ـ نیز معلول همین امر، و کم و کیف رشد اندام ها را نیز تابع همین نفس مستقل واحد می شمارند. آنچه گفتیم یکی از تفاوت های اساسی این دو طب است. فرق مهم دیگری که میان این دو وجود دارد، این است که طب سنتی اساساً بر استفاده از طبیعت استوار است و برای تبدیل مواد طبیعی ـ اعم از معدنی و نباتی ـ به دارو، غالباً دخل و تصرف زیادی در آن ها به عمل نمی آورد؛ در حالی که یکی از مبانی طب جدید این است که از داروهای شیمیایی ساختگی (سنتیتیک)[6] استفاده می کند، و این فرق مهمی است که باید در جای خود مورد بررسی دقیق قرار گیرد. البته در طب جدید برای معالجه، از ابزارها و وسایل فیزیکی و فنی پیچیده ای نیز استفاده می شود که استفاده از آنها در طب سنتی معمول نبوده است. اما اینکه استفاده از کدام یک از این ابزارها، دقیقاً اقتضای بینش خاص طب جدید است و استفاده از کدام یک از آنها می تواند، مشترک میان هر دو طب باشد، امر دقیقی است که نیاز به تحقیقی جداگانه دارد. شاید اگر طبیبان سنتی پیشین نیز با حفظ همان بینش مستقل خود، امروز وجود داشتند، برخی از این وسایل و لوازم جدید طبی را مورد استفاده قرار می دادند، و اگر کسی در زمان ابن سینا، دماسنج طبی اختراع می کرد بوعلی از چنین اختراعی خوشحال می شد و از آن نیز در تشخیص میزان تب استفاده می کرد. آیا احیای طب سنتی ممکن است؟ حال نوبت آن است که بپرسیم آیا احیای طب سنتی ممکن است؟ و آیا احیای طب سنتی معقول است؟ گفتیم که طب سنتی مبتنی بر طبیعت است در درج، اول گیاهان و سپس مواد معدنی و حیوانی طبیعی را به عنوان دارو مورد استفاده قرار می دهد. نخست باید بگوییم که استفاده از طبیعت امری است که اساساً و اصولاً موجه است. هیچ کس نمی تواند به طور کلی، ادعا کند طب قدیم صرفاً به این دلیل که بر طبیعت مبتنی است، باطل است. از آنجا که بدن انسان یک موجود طبیعی است و با طبیعت سنخیت و سازگاری دارد، تأثیر مواد طبیعی بر آن، منطقی و معقول به نظر می رسد. پس بنیاد طب سنتی، امری نیست که ذاتاً و به خودی خود مورد اعتراض و انکار باشد؛ یعنی طب سنتی ذاتاً امری ممکن است. اما بهترین دلیل امکان هر چیز، وجود آن چیز است؛ چراکه تا چیزی ممکن نباشد، موجود نخواهد شد. پس مناسب ترین شیوه برای تبیین و توجیه وجودی طب سنتی، این است که از موجودیت طب سنتی سوال کنیم. سوالی که بی گمان در پاسخ آن باید گفت: آری، طب سنتی هم وجود داشته و هم وجود دارد. برای اثبات موجودیت طب سنتی، راه های متعددی وجود دارد: یک راه این است که در خود طبیعت جست وجو کنیم. این جست وجو را باید با این سوال آغاز کرد که «حیوانات در طبیعت، خود را چگونه معالجه می کنند؟»، بدیهی است که جانوران هنگام بیماری به سراغ خود طبیعت می روند، و معمولا به هدایت غریزی می دانند که کدام بیماری را با کدام گیاه و دانه باید علاج کرد. از این لحاظ و از بسیاری جنبه های دیگر، حیوانات می توانند سرمشق خوبی برای انسان باشند. اتفاقاً در طب سنتی نیز راه معالجه بعضی از بیماری ها و خواص برخی از گیاهان را از حیوانات آموخته اند. پس لااقل این طب در بین حیوانات وجود دارد. راه دیگر این است که در تاریخ گذشته انسان به تفحص بپردازیم و ببینیم که آیا در روزگار گذشته، چنین طبی وجود داشته و مفید بوده است یا نه؟ تاریخ به روشنی گواه وجود طب سنتی است. وقتی از موجود بودن طب سنتی در تاریخ سخن می گوییم، سخن از شهادت فلان تاریخ نویس مغرض یا فلان وقایع نگار جاهل نیست که بتوان آن را مورد شک و انکار قرار داد. در این مورد حتی «تواتر» نیز لفظ نارسایی است. طب سنتی وجود داشته است، به دلیل اینکه پدران ما ـ که مردمی بوده اند که در معرض بیماری نیز قرار گرفته اند ـ وجود داشته اند؛ به دلیل اینکه ما هم اکنون وجود داریم. چگونه می توان قبول کرد که این همه طبیبان ـ که تاریخ تنها نام معدودی از آنان را به خاطر سپرده است ـ در طول تاریخ با موهوماتی رنگارنگ، به دروغ، مردم همه نسل ها را سرگرم می کرده اند؟ مگر نه این است که امروزه تصور بسیاری از ما، از طبیبان سنتی چنین تصوری است؟ چگونه می توان گفت این همه حادثه ها که از طبیبان و بیماران منتقل شده، دروغ است و همه بیمارستان ها و مدرسه هایی که در آن جا طب می آموخته اند، نمایش خانه ای بوده که در آن امر موهومی در طول تاریخ بر صحنه می آمده است. آیا می توان گفت مردم همه می دانسته اند که از این طبیبان کاری ساخته نیست و باز هم به آنان رجوع می کرده اند، و با آنکه علم طبیبان از رنج آنان نمی کاسته، آن همه احترام و عزت برایشان قائل بوده اند و آن شیادان را «حکیم» می نامیده اند؟ آیا می توان گفت همه شاهان و امیران و محتشمانی که در دستگاه خود طبیبانی داشته اند، از آن طبیبان خیری نمی دیده اند؟ اگر کسی آن اندازه دیر باور است که تاریخ را به کلی تاریک می داند و در این مورد رجوع به گذشته را دلیل کافی محسوب نمی کند، می توان چشم به روشنی جغرافیا بدوزد و موجودیت طب سنتی را در پهنه جهان معاصر ببیند. خوشبختانه همه اقوام جهان مثل ما نبوده اند که به محض مواجهه با طب جدید، طب سنتی را باطل و بی ثمر فرض کنند. اگر ما با بسیاری از جنبه های ارزنده سنت نیکان خود، و از آن جمله با طب سنتی، وداع و بلکه قهر کرده ایم، هنوز هستند ملت هایی که همان جنبه ها را زنده نگه داشته اند و تاریخ گذشته ما را در جای دیگری از جغرافیای جهان معاصر، پیش چشم ما متجلی کرده اند. برای ما ایرانیان، بهترین نمونه، شبه قاره هند و پاکستان است. این شبه قاره را می توان موزه بزرگی دانست که در آن بسیاری از دستاوردهای فرهنگ ایرانی ـ اسلامی به طور طبیعی محفوظ مانده است. از آن جمله طب سنتی ایران است. در هند و پاکستان، اشتغال به طب سنتی جرم و جنایت محسوب نمی شود، بلکه به موازات طب جدید، به صورت رسمی در زندگانی مردم دخالت و شرکت دارد. در بسیاری از دانشگاه های معتبر، دانشکده های طب جدید و یا به صورت مستقل از آنها، «حکیم» تربیت می کنند. در آن جا «دواخانه» های طب سنتی در کنار مطب حکیمان، ما را به یاد عطاری های پررونق نیشابور می اندازد؛ البته آن نیشابوری که هنوز مورد حمله مغول قرار نگرفته بود. نگارنده، خود در شبه قاره، شاهد وقایع و واقعیات بسیاری بوده که همه، از زنده و مفید بودن و بلکه لازم بودن طب سنتی حکایت می کرده است. انبوه بیمارانی که همه روزه در دهلی و کراچی و همه شهرهای بزرگ دیگر هند و پاکستان، در شعبه های «موسسه همدرد» گرد می آیند، حکیمانی که در دانشکده طب یونانی دانشگاه اسلامی «علیگره» به تدریس و تحقق و معالجه مشغول اند، بیمارستان بزرگ طب یونانی حیدرآباد دکن که مریضان گوناگون را از زن و مرد و پیر و جوان و خرد و کلان در بخش های مختلف خود جای داده است، آزمایشگاه های داروسازی بزرگی که در آن پشته پشته گیاهان طبیعی را به حَبّ و معجون و دواهای مختلف مبدل می کنند، و بالاخره نسخه هایی که حکیمان جملگی به فارسی می نویسند، همه و همه، آیت روشنی است که ما را به آشتی با گذشته خود فرا می خواند. یا باید گفت این همه مردمی که در این شهرهای آباد و پرجمعیت به این عطاری ها و بیمارستان ها روی می آورند و مقامات مسئولی که به این دانشکده ها و به این حکیمان اجازه طبابت داده اند، دیوانه و احمق اند و یا باید قبول کرد که ما با طب سنتی خود، معامله خوبی نکرده ایم و «یوسفی را به زر ناسره بفروخته ایم». این تنها طب سنتی ایرانی یا یونانی نیست که در هند در کنار طب جدید، گره گشایی می کند؛ که جز آن طب «آیورودا»ی هندی نیز به همین اندازه رونق و اعتبار و رواج دارد. این تنها شبه قاره هند و پاکستان نیست که طب سنتی خود را در برابر قدوم طب جدید قربانی نکرده است، بلکه همه آسیای شرقی است. در این میانه چین با طب سوزنی خود، حجت را بر همه تمام کرده است. حتی به کسانی که شرط حقیقی بودن هر واقعیتی را «اروپایی بودن» آن می دانند، باید گفت در خود مغرب زمین سابقه مخالفت با تسلط همه جانبه طب جدید و حفظ طب سنتی و بهره گیری از تجربه های دیرینه مربوط به گیاهان دارویی، سابقه ای برابر تاریخ طب جدید دارد. کتاب هایی که در این باره به چاپ رسیده و انجمن هایی که برای حفظ و اشاعه این طب به وجود آمده است، چندان پرشمار است که ذکر آنها در این مقال و مقاله نمی گنجد. شگفتا که ما هر کاری را از غربیان تقلید می کنیم، به جز کاری که آنها خود از ما تقلید کرده باشند. اگر این همه قرائن و بیّناتی که دلیل بر وجود رسمی و مثبت و مؤثر طب سنتی در جهان امروز است، هنوز هم برای بعضی از دیرباوران کافی نیست، گوییم: بسیار خوب، ما شما را به کشورهای دور و نزدیک همسایه و بیگانه احاله نمی دهیم؛ بیایید در همین ایران، زندگی غیررسمی و حیات زیرزمینی طب سنتی را ملاحظه کنید. با همه بی مهری و جوری که بر طب سنتی رفته است هنوز هم دکان های عطاری پرمشتری است. کدام یک از ماست که تاکنون به این داروخانه های ارزان قیمت گذاری نداشته است. هنوز هم در گوشه و کنار، آخرین بازماندگان طبیبان سنتی، مخفیانه و با شرمساری، سنت بوعلی را ادامه می دهند. عجبا که ما از یک سو، این همه به بوعلی سینا افتخار می کنیم و خیابان و تالار و دبیرستان و دانشگاه به نام او برپا می کنیم و بر سر گورش بنای باشکوه می سازیم، و از سوی دیگر هر که را که در شفای او قانون هستی بخواند، مرتجع می نامیم و هر که را از قانون او، شفا طلبد، مجنون و مجرم می دانیم و به دادگاهش می کشانیم. مخصوصا در طب سنتی غیررسمی ما، بعضی از جبهه ها، هنوز هم با سرسختی در برابر بی لطفی زمانه مقاومت می کنند که از آن جمله، «شکسته بندی» است. دست کم هنوز در هر یک از شهرهای ایران، یک شکسته بند دانشگاه ندیده و غیرمجاز وجود دارد که مردمِ شکسته استخوان را علاج می کند. بسیاری از ما عده ای از آنان را می شناسیم و خود به آنها رجوع کرده و می کنیم. هنوز هم در بسیاری از شهرهای دورافتاده و روستاها و ایلات و عشایر این سرزمین، طبیبان درس ناخوانده و چوپان های شکسته بند و ماماهای محلی بسیاری هستند که با وجود خود، وجود طب سنتی را اعلام می کنند. انصاف نیست که وقتی پای کودکی بر اثر رجوع به یکی از این شکسته بندهای سنتی آسیب می بیند، بدون تحقیق، کوس رسوایی آن بیچاره را بر سر هر کوی و برزن بلند کنیم و در عوض از هیچ یک از موفقیت های او و همچنین از هیچ یک از اشتباهات شکسته بندهای دانشگاه دیده طب جدید، دم برنیاوریم. بالاخره، آخرین برهانی که در این مختصر بر معقول بودن طب سنتی اقامه می کنیم، استفاده ای است که در خود طب جدید از گیاهان به عمل می آید. چه بسیار گیاهانی که ساقه و برگ و ریشه و گل آنها به صور مختلف در لباس داروهای طب جدید بر ما عرضه می شود، و چه بسیار داروهای ساختگی شیمیایی جدید که به تقلید از مواد موجود در همین گیاهان طبیعی ساخته شده است. کاش می دانستیم که گاهی آنچه مثقال مثقال و به بهای گران از فرنگ وارد می کنیم، همان است که خود خروار خروار به بهای اندک فروخته ایم. منظور این است که آن دسته از متولیان طب جدید که مخالف احیای طب سنتی هستند ـ در عین حالی که رسماً و علناً با مبانی طب سنتی می ستیزند ـ خود در پاره ای موارد عملاً از همان طب بهره می گیرند. چرا احیای طب سنتی لازم است؟ تا کنون قصد ما این بوده که ثابت کنیم طب سنتی، طبی است ممکن و معقول که می تواند در بخشی از قلمرو طب، کارساز و گره گشا باشد. اما بعید نیست کسی بپرسد، گیریم که طب سنتی این چنین باشد، دیگر با وجود طب جدید و دانش نوین پزشکی چه احتیاجی به طب سنتی باقی می ماند؟ آیا در روزگاری که وسایل سریع السیری از قبیل اتومبیل و هواپیما اختراع شده، این مسخره نیست که کسی همگان را تشویق به الاغ سواری کند و دلیل و برهان بیاورد که الاغ هم توانایی طی طریق دارد و می تواند مسافری را از جایی به جایی برساند؟ آری، کاملا ممکن است چنین سوالی پیش بیاید و چنین مقایسه ای لااقل در ذهن صورت گیرد. بد نیست این مقایسه را تحلیل کنیم و بپرسیم علت چیست که در دنیای کنونی سوار شدن بر الاغ و استر و اسب نمی تواند جایگزین سوار شدن بر اتومبیل و هواپیما باشد؟ حقیقت امر این است که در گذشته انسان از چارپایان برای سواری در محیط طبیعی خود استفاده می کرد، زمانی که همه چیز طبیعی بود. جمعیت و وسعت شهرها و عوامل متعدد دیگر با سرعت سیر چارپایان هماهنگی داشت و استفاده از آنها اشکالی تولید نمی کرد. اما در سه چهار قرن اخیر در عالم، تحولی به ظهور رسید که محیط بیرونی انسانی را دگرگون کرد. فناوری جدید با ابعاد وسیع و انرژی های عظیم آشکار شد و اجتماع بشری، آن حالت طبیعی خود را از دست داد و ارتباطات، ضرورت و فوریت بیشتر پیدا کرد. اتومبیل جایگزین چارپایان شد. به عبارت روشن تر در گذشته، انسان همیشه چارپایان را برای رفع حوایجی که در محیط بیرونی خود می داشت به کار می رفت، ولی استفاده از این مرکب های کندرو در دنیای کنونی از آن جهت امکان ندارد که آن محیط بیرونی به جبر و فناوری و عوامل دیگر، با محیط بیرونی گذشته به کلی فرق پیدا کرده است. اما اگر بشر قدیم از گیاهان دارویی برای حفظ سلامت و رفع بیماری های خود استفاده می کرده است، در واقع بخشی از طبیعت را ـ یعنی آن گیاهان را ـ برای تاثیر در بخش دیگری از طبیعت، که همان بدن او بوده، به کار می گرفته است. این جا دقیقا جای طرح این سوال است که آیا با ظهور تحولات علمی و صنعتی و اجتماعی جدید که موجب دگرگونی محیط بیرونی شده، جسم او و بدن او هم دچار دگرگونی شده است؟ آیا همان تحولی که در شهرها و ساختمان ها و راه ها به ظهور رسیده، در اندام و اعضای درون آدمی نیز ایجاد شده است تا دیگر نتوان آنچه را که بشر قدیم برای بدن خود به کار می گرفته به کار بست؟ مسلما چنین نیست. اگر دنیای بیرون ما دیگر آن محیط طبیعی گذشته نیست، بدن ما همان جسم طبیعی است که بوده است و همان طور که گیاهان در گذشته بر این جسم طبیعی اثر داشته اند امروز نیز اثر دارند. پس نمی توان به صرف این که زمان گذشته، و زمانه دگرگون شده است بر طب سنتی مهر ابطال زد. در پاسخ به این مقایسه که از جانب مخالفان طب سنتی و مدافعان بی قید و شرط طب جدید به عمل می آید، مقایسه دیگری می کنیم. ما می گوییم کاری که طب جدید با بدن آدمی می کند تا اندازه ای شبیه کاری است که فناوری جدید با طبیعت جهان می کند. اگر صرفا توجه خود را به نتایج آنی و فردی و حتی منطقه ای فناوری جدید معطوف کنیم، البته ممکن است خوشحال و خندان شویم، اما وقتی تاثیر دراز مدت این فناوری را بر طبیعت و برای همه افراد بشر و در سراسر جهان در نظر بگیریم، آینده ای تیره و تاریک را خواهی دید که به نابودی بشر منتهی خواهد شد. خوشبختانه امروزه این سخن، سخن شاعران و ادیبان و حتی فیلسوفان نیست که عالم و مهندسان نتوانند در آن تردید کنند، این گزارش رسمی معتبرترین دانشگاه های علمی و صنعتی جهان است که ادامه جریان کنونی فناوری را ـ به مدد ارقام و اعداد ـ قطعاً موجب نابودی بشر می داند.[7] وجه اشتراکی که مقایسه ما را صحیح می کند این است که همان طوری که فناوری جدید با استفاده از وسایل غول آسا و انرژی های متمرکز و شدید، طبیعت را مورد تسخیر و نفوذ قرار داده است، همان طور هم طب جدید با استفاده از داروهای شیمیایی ساختگی ـ که تاثیرات شدید و فوری دارند ـ اعضای بدن را مورد تأثیر قرار داده است، و همان طور که طبیعت نمی تواند تأثیر فناوری جدید بشری را به نحو مدام و طولانی تحمل کند، بدن نیز در مقیاس خود، نمی تواند تأثیر داروهای شیمیایی شدید را که آزادکننده فوری انرژی های موجود در بدن و محرک دفعی اعضای آدمی است، تحمل کند. طبیعت تنها با طبیعت سازگاری کامل دارد. هر امر غیرطبیعی که به دلیل غیرطبیعی بودنش، از یک لحاظ تأثیری خارق العاده و غیرمعمول و مثبت دارد، از لحاظ دیگر تأثیری منفی به جا خواهد گذاشت. هواپیماهای سریع السیر البته از حیث سرعت بر چارپایان کندرو ترجیح دارند، اما اگر میزان اکسیژنی را که این هواپیماها مصرف می کنند و آثار نامطلوبی را که از سرعت زیاد آنها عارض موجودات زنده می شود در نظر آوریم، در آن صورت با احتساب مجموع عوامل و با توجه به تأثیرات درازمدت این گونه اختراعات صنعتی بر طبیعت، در ستایش بی قید و شرط آنها دچار تردید خواهیم شد. آثار زیانمند جنبی داروها در بدن انسان دقیقاً شبیه آثار تباهی آور و مسموم کننده صنایع جدید در طبیعت است. فناوری جدید، طبیعت را مسموم کرده است و داروهای جدید، بدن آدمی را. این آثار زیان آور جنبی که از ماهیت داروهای شیمیایی برمی خیزد مثل خماری است که در پی یک شرابخواری بی حساب، ایجاد می شود. تهییج و تحرک فوری بدن و استفاده سریع از انرژی های آن، موجب اختلالات و عوارض نامطلوبی می شود. شبیه این اختلالات را در تمام موارد اثرگذاری یک وسیله مصنوعی قوی، بر یک امر طبیعی می توان مشاهده کرد. اگر ما نمی توانیم جهان را از چنگال فناوری جهانخوار کنونی نجات دهیم، آیا حداقل بدن خود را ـ یعنی این عالم صغیر را ـ هم نمی توانیم در اختیار داشته باشیم؟ به طور کلی هر چه انرژی مورد استفاده ما شدیدتر و نفوذی تر باشد، استفاده از آن خطیرتر می شود و از اشتباه در مصرف آن، ضررهای بزرگ تری به بار خواهد آمد. استفاده از داروهای شیمیایی، به دلیل تأثیر قوی و فوری آنها کاری حساس است. اگر مختصری در مقدار تجویزشده[8] این داروها اشتباه شود، ضرری جبران ناپذیر به بار خواهد آمد. داروهای گیاهی ـ از آنجا که محصول طبیعی هستند ـ از لحاظ سرعت تأثیر، با سرعت تأثیرگذاری اعضای بدن که جزئی دیگر از همین طبیعت اند، هماهنگی دارند. استفاده از آنها به دلیل همین معتدل بودن سرعت تأثیرشان، کار خطرناک و حساسی نیست و اشتباه در مقدار مصرف آنها معمولاً ضرر مهمی به بار نمی آورد. می توان دلایل ضرورت احیای طب سنتی را به دو دسته دلایل فردی و دلایل اجتماعی تقسیم کرد. آنچه گفتیم دلایلی بود که به فرد و سلامت او، که در واقع غایت نهایی علم طب نیز همان است، مربوط می شد. اما احیای طب سنتی نتایج اجتماعی مهمی نیز در بر دارد که اکنون به آن ها اشاره می کنیم. مهم ترین نتیجه اجتماعی احیای طب سنتی، رسیدن به نوعی خودکفایی است. این خودکفایی دو جنبه دارد که یکی علمی و دیگری اقتصادی است. ما امروزه در طب جدید از نظر علمی، یکسره ریزه خوار علم غربی هستیم. داروهای شیمیایی را یا مستقیماً از خارج وارد می کنیم و یا اگر در کارخانه های داخلی تهیه می کنیم، فرمول و طرز تهیه آنها به دنیای غرب تعلق دارد و از این نظر از لحاظ علمی وابسته به دیگرانیم.از لحاظ اقتصادی نیز رقم هنگفتی پول بابت خرید داروها و یا بابت خرید امتیاز ساخت آنها به دیگران می پردازیم. با احیای طب سنتی، دست کم این هر دو وابستگی تا اندازه ای کم خواهد شد. نه تنها از خروج مقداری از ارز کشور به خارج جلوگیری می شود، بلکه با عطف توجه به کشت گیاهان دارویی و صنایع وابسته به آن در داخل کشور، از روستا گرفته تا شهر، کار تولیدی مفیدی ایجاد خواهد شد. تنوع آب و هوا و خصوصیات اقلیمی فلات ایران به اندازه ای است که انواع بسیاری از گیاهان نادر طبی در این سرزمین می روید. بی تردید با رونق گرفتن تهیه گیاهان دارویی می توان قسمتی از آن را نیز صادر کرد. نتیجه اجتماعی دیگری که از احیای طب سنتی عاید همگان می شود، ارزانی این طب است. با احیای طب سنتی در بسیاری موارد، بسته های گیاهان دارویی ارزان قیمت، جای شیشه ها و جعبه های گران قیمت دارو را خواهد گرفت. این نکته ای است که از فرط وضوح نیازی به توضیح آن نیست؛ تأثیری که کاهش مخارج درمان می تواند در همه طبقات اجتماع، مخصوصاً طبقات کم درآمد داشته باشد، ناگفته آشکار است. «آسان بودن تربیت طبیان سنتی» نیز یکی دیگر از دلایلی است که احیای طب سنتی را ایجاب می کند. با سر و سامان گرفتن طب سنتی، می توان در دوره های کوتاه مدت، گروه قابل توجهی را به عنوان متخصص این طب تربیت کرد. البته همین جا باید گفت که تربیت طبیبان سنتی، ما را یکسره از طب جدید بی نیاز نخواهد کرد. مهم این است که ما بتوانیم قلمرو سودمندی و صلاحیت طب سنتی را مشخص کنیم، و سپس در آن قلمرو به طبیبان سنتی اجازه فعالیت و مداوا دهیم. ما که در جامعه خود در همه شئون و مخصوصاً در طب، با کمبود نیروی انسانی مواجهیم، می توانیم با صرف نیروی کمتر، قسمتی از این کمبود را جبران کنیم. در این مورد به خوبی می توانیم از تجربیات کشورهایی نظیر هند و پاکستان، که در آنها طب سنتی ما به صورتی رسمی و مستقل تدریس می شود، استفاده کنیم. چرا با طب سنتی مخالفت می شود؟ در این جا ممکن است پس از این همه دلایلی که برای اثبات امکان، موجودیت، و مفید و حتی ضروری بودن طب سنتی اقامه شد، این سوال پیش آید که پس اصولا چرا با طب سنتی مخالفت می شود؟ وقتی گفته می شود که غرض از احیای طب سنتی، نفی مطلق طب جدید نیست، بلکه استفاده از جنبه های مثبت این طب است، و وقتی به جرئت می توان گفت که حتی سرسخت ترین مخالفان طب سنتی نیز نمی توانند منکر وجود جنبه های مفید در طب سنتی شوند، دیگر مخالفت با طب سنتی و حتی کوتاهی در احیای آن چه دلیلی می تواند داشته باشد؟ حقیقت امر این است که مخالفت با احیای طب سنتی ـ آن هم به این گونه که مورد نظر است ـ نمی تواند دلیل علمی و طبی داشته باشد. علت عمده افول طب سنتی در ایران دو چیز است: نخست خودباختگی نسبت به تمدن غربی است، و اینکه از هر آنچه خود داشته ایم و از هر آنچه نام «سنت» بر آن نهاده شده است، رویگردان شده ایم. همچنان که در آغاز مقاله گفتیم، فرض قبلی و بنیاد همه داوری های غالب ما این است که هر چه به گذشته تعلق دارد، در خور آدم امروز نیست و هر چه به مغرب زمین تعلق دارد، خوب و درست و مفید است. طب سنتی یکی از قربانیان فراوان این طرز تلقی ما از فرهنگ گذشته ماست. ما از خود بیگانه شده ایم تا با غیر آشنا شویم، غافل از آنکه وقتی از خود بیگانه باشیم دیگر کسی نمی ماند تا با غیر آشنا شویم. این است که از این جا مانده ایم و از آن جا رانده. از طب سنتی بریده ایم به همان دلیل که از هر سنتی محروم شده ایم. ما سنت را دوست داریم اما به شرطی که به ما نزدیک نشود؛ یعنی دوست داریم آن را از دور تماشا کنیم و راجع به آن صحبت کنیم، نه اینکه با آن زندگی کنیم. برای فهم علت دوم مخالفت با طب سنتی، باید دید احیای طب سنتی به چه کسانی ضرر می زند. احیای طب سنتی به آن دسته از سرمایه داران بزرگ خارجی و نمایندگان آنها و به آن دسته پزشکانی که با جان آدمی سوداگری می کنند، زیان می رساند. همان طور که هر اتومبیلی که در جاده ها و خیابان ها در حرکت است ـ از آن لحاظ که دائماً مصرف کننده لوازم یدکی گران قیمت است ـ به منزله یک شعبه مصرف سیّار همیشگی، به کارخانه سازنده سود می رساند، همان طور هم هر انسان، مادام که به داروهای شیمیایی گران قیمت محتاج است، یک مشتری بالفعل دائمی کارخانه سازنده دارو محسوب می شود. پیداست که بالاخره در میان سرمایه داران کارخانه های داروسازی و واسطه های دارویی و پزشکان، کسانی پیدا می شوند که سود خود را بر سلامت دیگران ترجیح می دهند. همین کافی است تا با هر اقدامی که حتی احتمالاً موجب کم شدن سود کلان آنها شود، به مخالفت برخیزد. البته این سخن به این معنا نیست که هر کس با طب سنتی مخالف است بیمناک درآمد خویش است؛ اما این حکم درباره بسیاری از مخالفان صدق می کند. از کجا باید آغاز کرد؟ برای اینکه در این مقاله، حرف را لااقل تا دروازه عمل پیش آورده باشیم، دو پیشنهاد عرضه می کنیم: نخست اینکه نشریه ادواری خاصی به نام «طب سنتی ایران» انتشار یابد که زیر نظر هیئت تحریریه صالحی، عرصه عرضه مقالات علمی موافق و مخالف باشد. این نشریه سبب خواهد شد که طب سنتی در محافل طبی و دانشگاهی ایران حضور مدام داشته باشد. دیگر اینکه احیای طب سنتی کاری نیست که با صدور یک بخشنامه و قطعنامه عملی باشد. بنایی که خراب کردن آن صد سال طول کشیده، به یک روز و یک ماه ساخته نمی شود. در این راه مشکلات فراوانی در کار است و مطالعات بسیاری باید صورت گیرد، اما در هر حال مسلم است که باید کاری آغاز شود. به این منظور پیشنهاد می کنیم که یک مؤسسه علمی جهت مطالعات مربوط به طب سنتی ایجاد شود و چه بهتر که این مؤسسه، وابسته به دانشکده پزشکی یکی از دانشگاه های کشور باشد. گردآوری کتاب های قدیم و جدیدی که به زبان های شرقی و غربی به انحای مختلف در خصوص طب سنتی نگاشته شده، گردآوری نمونه های گیاهان دارویی، تهیه مشخصات و خواص، و کمک به عرضه صحیح آنها، تدریس هایی درباره طب سنتی در متن برنامه های دانشکده های طب جدید، و فراهم آوردن مقدمات ایجاد دوره های تربیت طبیبان سنتی می تواند از جمله وظایف این مؤسسه علمی باشد. باشد که پیش از بسته شدن همیشگی آخرین دکان های عطاری این مرز و بوم، و پیش از مردن پیرمردانی که هم اکنون آخرین حاملان یک سنت هزاران ساله اند، به خاکستر نیمه گرم طب سنتی ایران نفس پاک تازه ای دمیده شود. -------------------------------------------------------------------------------- [1]به عنوان نمونه رجوع کنید به کتاب: Psychic discoveries Behind the Iron Curtain" " کتابی که تنها در فاصله 1970 تا 1973، پانزده بار تجدید چاپ شده و در آن یکسره سخن از حقایقی است که صرفاً در محافل علمی کشورهای پشت پرده آهنین مورد توجه و تحقیق است و هیچ یک از آنها تا به حال با موازین علم جدید قابل توجیه نبوده است. [2]فیه ما فیه. از گفتار مولانا جلال الدین محمد مشهور به مولوی. با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر تهران: امیرکبیر، 1348، صفحه 17. [3]Nicolson, Lain, Astronomy, Hamlyn Publishing Group, London, 1970, P.7. [4]Pyschic Discoveries Behind the Iron Curtain. P.228. [5]در این خصوص می توان نوشته های محققانه دکتر جلال الدین مصطفوی را مورد مراجعه قرار داد. [6]Synthetic. [7]رجوع شود به کتاب مشهور «محدودیت های رشد» (The Limits of Growth) که گزارش دانشمندان مؤسسه فناوری ماساچوست (M.I.T) در آن بیان شده است. این کتاب در سال 1353 به ترجمه دکتر محمود بهزاد، توسط انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و محیط انسانی، در ایران انتشار یافته است.