اشاره
بخش سرچهان به مرکزیت شهر کره‌ای از توابع شهرستان بوانات در استان فارس، به عنوان یکی از بخش‌های قابل توجه در حوزه‌های اقتصاد و کشاورزی و همچنین باغ‌داری، می‌تواند مورد معرفی و بررسی همه‌جانبه تاریخی و فرهنگی قرار گیرد. ارتباط گسترده مردم این بخش با مردم شهرستان‌های بوانات، نی‌ریز و ارسنجان توانسته است این بخش محروم در شمال فارس را در سال‌های اخیر بهتر و بیشتر از گذشته معرفی کند. سرچهانی‌ها همچنین دارای آداب و رسوم و فرهنگ خاص خود هستند و بیشترین ارتباطات روزمره خود را در سال‌های اخیر با شیراز و شیرازیان داشته‌اند. آنچه در ادامه می‌خوانید، معرفی مختصر و کلی از سرچهان است که توسط یکی از افراد پژوهشگر منطقه به نگارش درآمده و به شیرازنوین ارسال گردیده است. (دبیر گروه میراث و گردشگری روزنامه شیرازنوین)
معرفی کلی و عمومی
منطقه سرچهان، مهد قدیم ایرانی فارس و میعادگاه قوم چهارراهی، فارسی، حسامی، عرب و ترك است كه از دیرباز تاكنون در این منطقه روزگار می‌گذرانند و زندگی عشایری با طبیعت زیبای این منطقه را به زندگی امروزی ترجیح می‌دهند. اقوام عشایر نیز در این منطقه حرف اول را می‌زنند. چوپانان با نوای نی، سكوت طبیعت را می‌شكنند و از دامان پرمهر و گشاده‌دست طبیعت بهره می‌برند و به اجداد خود می‌بالند و با افسانه‌های كهن، اشعار و موسیقی محلی، اوقات فراغتشان را پر می كنند.
پیشنه تاریخی
پیشینه سرچهان: پیشینه سرچهان این خاك شگفتی‌ساز، خواستگاه تاریخ و هنر، خاكی كه در دورافتاده‌ترین نقطه آن ردپای تاریخ را می‌توان دید، به عصر نوسنگی بازمی‌گردد، یعنی هزاره پنجم قبل از میلاد، عصری كه انسان هنوز آهن را كشف نكرده بود و ابزار و سلاح خود را از سنگ می‌ساخت. چاقوها و ابزارهای سنگی به دست آمده از تپه‌های نوسنگی سرچهان، مهم‌ترین سند این عصر هستند و آثار تاریخی موجود در بخش سرچهان به چهار دسته دوران باستان، دوران تاریخی، دوران اسلامی و معاصر تقسیم می‌شوند. از مهم‌ترین آثار دوران باستان می‌توان به تپه گل ریگی، تپه نویه و تپه اعظم اشاره نمود. مهم‌ترین آثار دوران تاریخی قبرهای زرتشتیان، پرستشگاه آب قلات، بنای شاه خاقان، تپه‌های میاق، سلمه، مگسی، بال، آزاده و آلتاخونی هستند. مهم‌ترین آثار دوران اسلامی بنای شاهزاده ابوالقاسم و قبرستان آن، مقبره شیخ زین‌الدین شاه رستم، قبرستان‌های قنات ابراهیم، صادق‌آباد، جمال‌آباد، محمودآباد، دشت رئیس، محوطه تاریخی كره و ده زیارت است. از مهم‌ترین آثار معاصر می‌توان به منزل اسدی واقع در ده زیارت و حمام روستای بندنو اشاره نمود.
گردشگری و صنایع دستی
در زمینه گردشگری، سرچهان دارای بیشترین نقاط تفریحی و گردشگری است كه مهم‌ترین آن شاهزاده ابوالقاسم روستای گردشگری ده زیارت و امامزاده شاه خاقان، شاه رستم، تفرجگاه‌های محمد حنفیه قلات، له سبز، شتركش، سه سنه كوه، چشمه چاه غیب، چشمه خالص و رونی است. صنایع دستی در بخش سرچهان یكی از مهم‌ترین شاخص‌های فرهنگی مردم این منطقه است.نقوش چند هزار ساله اصیل آریایی موجود در فرش‌های دستباف نشانه عمق ریشه مردم این دیار در تاریخ است. فرش، گلیم، چنته و گبه از مهم‌ترین صنایع دستی بخش سرچهان است كه از لحاظ طرح و نقش، بسیار خاص و بی‌نظیر است، چراكه با تار و پود دل و جان بافته می‌شوند.
موقعیت جغرافیایی
بخش سرچهان یكی از بخش‌های شهرستان بوانات است كه در شمال شرقی استان فارس قرار دارد و از شمال به بخش مركزی شهرستان بوانات و ابركوه استان یزد و از جنوب به شهرستان‌های نی‌ریز، بخش آباده طشك و ارسنجان، از غرب به شهرستان پاسارگاد، بخش مشهد مرغاب و خرم‌بید و از شرق به شهرستان خاتم (هرات) در استان یزد منتهی می‌شود. این منطقه سرزمینی فلات مانند است كه نسبت به سرزمین‌های هم‌جوارش در بلندای كوه واقع شده است. طول سرچهان بیش از یكصدوبیست كیلومتر مربع است كه از غرب به شرق در دامنه‌های شرقی رشته كوه‌های زاگرس امتداد دارد و عرض آن نیز در برخی جاها به بیش از 30كیلومتر می‌رسد. شهر كره‌ای به عنوان مركز بخش سرچهان پل ارتباطی شرق و غرب و مركز مؤثر شبكه ارتباطی بین شهرهای اصفهان، یزد، سیرجان و بندرعباس است.
آب‌وهوا
منطقه سرچهان همچنان با مساحتی بالغ بر 2200كیلومتر مربع پهناورترین بخش استان فارس است كه دارای آب و هوایی سرد و خشك در زمستان و پاییز و خنك و معتدل در بهار و تابستان است. بیشترین بارش آن در زمستان به صورت برف است كه آب چشمه‌های نواحی همجوار را تأمین می‌كند. وجود دو رشته كوه در شمال و جنوب سرچهان این منطقه را محصور كرده و قسمتی از این كوه‌ها به ویژه در قسمت جنوبی پوشیده از جنگل‌ها و مراتع است.
شغل مردم
شرایط اقلیمی منطقه باعث شده مردم از دیرباز به كار دامپروری و كشاورزی مشغول باشند؛ به طوری كه سرچهان با داشتن بیش از 500هزار رأس دام، یكی از قطب‌های دامپروری در استان است. جمعیت عشایری كوچ‌رو بیش از 8هزار نفر از جمعیت كل سرچهان را تشكیل می دهند. ییلاق این عشایر، دامنه‌های شمالی منطقه و قشلاق آن شهرستان‌های گرمسیری داراب، دریاچه بختگان نی‌ریز، لارستان و زرین‌دشت است. مردم خون‌گرم عشایر در فصل بهار میهمانان را بر سر سفره نان، كره، دوغ و ماست خود دعوت می‌نمایند.
کشاورزی سرچهان
وجود زمین‌های مرغوب و منابع آب خدادادی، از عوامل رونق كشاورزی در این بخش است. البته با وجود خشكسالی چند سال گذشته یك مقدار كمبود آب كشاورزی است كه از طریق مراجع ذی‌صلاح مجوز حفر چاه‌های حفاری در این منطقه صادر گردیده است. اراضی مرغوب و چشمه‌ها، قنوات و چاه تلمبه‌ها، همه و همه باعث شده بیشتر مردم به كشاورزی اشتغال یابند. مهم‌ترین محصولات كشاورزی عبارتند از گندم، جو، نخود، عدس، لوبیا، سیب‌زمینی، آفتابگردان، ذرت، دانه‌های روغنی، چغندر قند و... وجود تاكستان‌ها و درختان انگور به خصوص در روستای حسامی، باغ صفا و توجردی و باغات گردو، بادام، به، سیب، آلوبخارا، هلو و دیگر درختان در این خطه از فارس چشم‌اندازی زیبا دارد. گردو و انگور، كشمش و سیب‌زمینی در سرچهان از شهرت خاصی برخوردار است. از مهم‌ترین آفات باغات و كشاورزی در سرچهان می‌توان به سرمازدگی اشاره كرد كه آن هم به دلیل همجواری با كویر یزد و مرودست در استان یزد است.
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی
جمعیت سرچهان حدود 40هزار نفر است كه بیش از 5هزار نفر آن در شهر كره‌ای مركز بخش سرچهان و بیش از 9هزار نفر آن عشایراند و مابقی در بیش از 60روستا و آبادی ساكن هستند. فرهنگ: پراكندگی منطقه باعث تنوع فرهنگ در این بخش شده است؛ به طوری كه مردم غرب منطقه با مركز و شرق آن از لحاظ آداب و رسوم كاملاً متفاوت‌اند. آموزش عالی: منطقه ادب‌دوست سرچهان با بیش از ۳۰نفر دکترا، ۲۰۰نفر فوق لیسانس و بیش از ۵۰۰ فر لیسانس را پرورش داده و همچنان سیل مشتاقان و تشنگان علم این منطقه در دانشگاه‌های سراسر کشور مشغول به تحصیل هستند. عشق و علاقه وافر مردم سرچهان، مسئولان را بر آن داشت با راه‌اندازی واحد دانشگاه پیام نور سرچهان در سال 1388 موافقت نمایند. این واحد دانشگاهی در سال 90-89 در رشته‌های علوم اقتصادی و مدیریت صنعتی دانشجو می‌پذیرد. فارغ‌التحصیلان دوره متوسطه می‌توانند این منطقه خوش آب و هوا را به عنوان تحصیل در سال تحصیلی 90-89 انتخاب نمایند. زبان و لهجه: زبان اصلی مردم سرچهان فارسی است، اما بیشتر عشایر منطقه عرب‌زبان هستند و تعدادی از ترک‌ها نیز در قسمت ابتدای غربی و انتهای شرقی زندگی می‌كنند. روستای كوپان در دامنه كوه‌های شمال بخش قرار دارد كه از سردترین نقاط سرچهان محسوب می‌شود؛ به طوری كه زمستان اغلب پوشیده از برف است و عبور و مرور به آن روستا به كندی صورت می‌گیرد. جالب است بدانید این روستا فرهنگ خاص خود را دارد و گویش محلی تركی آنان در كشور بی‌نظیر است كه از لحاظ چهره نیز شبیه ترك‌های آذری هستند. فوق‌العاده متدین و معتمدند و در مراسم مذهبی رسوماتی خاص دارند. اهمیت دادن به پرداخت خمس و ذكات و فراگیری قرآن از ویژگی‌های منحصربه‌فرد مردم كوپان است.
وجه تسمیه
كلمه سرچهان ابتدا سه چاه بوده كه از دیرباز عده‌ای از عشایر بر سر سه حلقه چاه زندگی می‌كردند و به محل خود سه چاه می‌گفتند. به مرور زمان كلمه سه چاه تبدیل شد به سرچاه و سپس جمع شدند و گفتند سرچاهان و بالاخره (ا) آن نیز تبدیل به فتحه شد و سرچهان تلفظ شد. گفتنی است طبق اطلاعیه میراث فرهنگی در اسفندماه 1377 در روزنامه همشهری، قدمت قنوات در این منطقه به بیش از 2500سال می رسد كه این نشان دهنده پیشینه تاریخی سرچهان است.
طوایف ساکن
طوایف: طایفه چهارراهی، طایفه جشنی، طایفه حسامی، ترك‌های قرایی، طایفه سرچهانی، اعراب، باغ صفا. طایفه چهارراهی: از مهم‌ترین طوایف منطقه است كه در قسمت مركزی بخش سرچهان از شهر كره‌ای تا روستای محمودآباد ساكن هستند. این طایفه را بدان سبب چهارراهی می‌گفتند كه محل سكونتشان (محل فعلی) در مسیر تقاطع جاده‌های قدیمی بوده است كه از مهم‌ترین این جاده‌ها می‌توان به مسیر شیراز، كرمان، اصفهان بندرعباس اشاره كرد. شایان ذكر است با وجود اتصال این جاده‌ها، این منطقه از بن‌بست خارج و به یكی از مناطق پر رفت و آمد تبدیل شده است. طایفه جشنی: در جوار خطه چهارراه قرار دارند. عده‌ای در سرچهان و عده‌ای نیز در ارسنجان زندگی می‌كنند. از مهم‌ترین روستاهای آن می‌توان به قنات ابراهیم و دوست‌آباد و نیز ابونصر و قنات سرخ اشاره نمود. طایفه حسامی: این روستا بزرگ‌ترین روستای بوانات است كه نزدیك به 4هزار نفر جمعیت دارد و قبل از تبدیل شدن سرچهان از دهستان به بخش مركز بخش سرچهان بوده است كه نمایندگی بخشداری، آموزش و پرورش و كمیته انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی، حوزه مقاومت بسیج از بعد از انقلاب در این روستا مستقر بوده‌اند. از ویژگی‌های شاخص این روستا وجود بیش از یك‌صد نفر فرهنگی و باغات انگور است. این روستا تعداد 8شهید تقدیم انقلاب نموده است. طایفه قرائی: طایفه‌ای ترك‌زبان‌اند كه در قسمت شرقی بخش مستقراند. مهم‌ترین روستای آن مروشكان و چنارویه است. طایفه سرچهانی: بیشتر مردم آن در روستای توجردی ساكن‌اند.نام توجردی قبلاً تویردی بوده به معنای داخل یرد (خانه، محل زندگی) كه به مرور به توجردی تبدیل شده است. این طایفه نیز از كهن‌ترین ساكنان سرچهان هستند. اعراب: تیره‌های مختلف عشایرند و در دامنه كوه آقاحسین و روستای صوفیان ساكن هستند. باغ صفا: در قسمت منتهی‌الیه غرب سرچهان دهستان باغ صفا قرار دارد كه مهم‌ترین روستای آن باغ صفا مركز دهستان است. حسن‌آباد، شاه رستم، كوپان و ابوتربه از دیگر روستاهای بزرگ آن است.
میراث فرهنگی
از مهم‌ترین آثار تاریخی سرچهان می‌توان به امامزاده شاهزاده ابوالقاسم، امامزاده شاه خاقان، ده زیارت و قدمگاه محمد حنفیه در روستای قلات اشاره كرد. امامزاده شاهزاده ابوالقاسم: در 20كیلومتری شمال شهر كره‌ای مركز بخش سرچهان واقع شده است كه در بیشتر ایام سال و زیارتگاه عاشقان اهل‌بیت علیه السلام از شلوغ‌ترین مراكز زیارتی و سیاحتی شمال فارس است. امامزاده شاه خاقان: در 22كیلومتری شهر كره‌ای و همجوار با روستای حسامی و در روستای ده زیارت در دامنه كوه سفید، امامزاده شاه خاقان قرار دارد. وجود 2چنار 700ساله و 2گردو و نیز سنگ تپه‌های قدیمی این امامزاده دلالت بر قدمت تاریخی آن دارد. زائران این امامزاده علاوه بر فارس بیشتر از استان‌های كرمان و یزد هستند. قدمگاه محمد حنفیه: این تفرجگاه نیز در بهار و تابستان میزبان سیاحتگرانی بی‌شمار است. سوسنه كوه، چشمه خالص و جنگل خالص حد واسط سرچهان و آباده طشك، چشمه ینك در حوالی كوپان، تنگه جوكان، چشمه كورخان در جنگل خالص، چشمه كوه شكری در حسامی، تنگ زندانی در حسامی، دهستان باغ صفا درختان گردو با قدمت یكصدساله، از جمله شاهرستم منطقه زیبا و جالب و تفریحی با مناظری زیبا از دیگر تفرجگاه‌های این منطقه به شمار می‌رود.
سخن پایانی
در مورد تاریخ و فرهنگ، آداب و رسوم، مشاهیر و آثار باستانی این منطقه در شماره‌های آتی روزنامه شیرازنوین بیشتر و بهتر خواهیم پرداخت؛ اما آنچه در این راستا مهم است، وقایع و رخدادهای یکصدسال اخیر این منطقه است که باید مورد بررسی و ارزیابی دقیق علمی و تاریخی قرار گیرد.
