به گزارش حافظ خبر؛ مهرگان، در طول تاریخ، دومین جشن بزرگ ایرانیان پس از نوروز بوده است. برای برگزاری جشن مهرگان، ریشه‌های طبیعی، تاریخی، استوره‌شناسی، اخترشناختی و آیینی بر شمرده‌اند.
 فردوسی نیز در شاهنامه آنجا که درباره فریدون و پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک "بیوراسب" سخن می‌گوید به برگزاری جشن مهرگان در «سَرِ مهرماه» اشاره می‌کند.
 با گسترش آیین مهر در ایران و زیر تاثیر باورهای مهری، تا پایان دوره هخامنشی و شاید تا اواخر دوره اشکانی، جشن ویژه مهر یا میترا "میتراکانا" در آغاز مهرماه برگزار می‌شد؛ چنان‌که نوروز در نخستین روز از بهار، برابر با نقطه‌ اعتدال بهاری برگزار می‌شود، جشن مهرگان "میتراکانا" نیز در اعتدال‌ دوم یا اعتدال پاییزی برگزار می‌شود؛ به‌سخن دیگر در سال خورشیدی طبیعی، پس از فصل بهار و تابستان که هر یک دارای سه ماه ۳۱ روزه هستند، به نقطه اعتدال پاییزی "مدت روز و شب‌ برابر است" می‌رسیم که بر این بنیان اخترشناختی روز برگزاری جشن مهرگان، یکم مهرماه بوده است.
 از دوران ساسانی، جشن مهرگان در مهر روز از مهرماه "شانزدهم مهرماه" برگزار می‌شود؛ چون در گاه‌شماری ایرانی، شانزدهمین روز هر ماه و هفتمین ماه هر سال «مهر» نام دارد، از این روی به فرخندگی این هم‌نامی، روز مهر از ماه مهر یا شانزدهم مهرماه جشن مهرگان برگزار می‌شود. ‌این جشن از روز شانزدهم مهر آغاز می‌شود و شش روز به‌طول می‌انجامد و در روز ۲۱ مهر به‌پایان می‌رسد. در گذشته نخستین روز این جشن را مهرگان همگان "عامه" و آخرین روز این جشن را مهرگان ویژگان "خاصه" می‌نامیدند.
 مهر یا میترا، ستاره و ایزد روشنایی، پیمان‌داری، دوستی و مهرورزی است. در باور، فرهنگ و ادب ایرانی پرتوهای زندگی‌بخش بزرگ‌ترین سرچشمه نور مادی "خورشید" را نیز "مهر" می‌نامند. نیاکان ما با ژرف‌نگری در شناخت درونی بزرگ‌ترین سرچشمه نور مینوی "خداوند" فروزه‌های پاک و جاودانش همچون «مهر مینوی» را نیز ستودند و کوشیدند تا برترین صفاتی را که برای او متصور بودند همچون مهرورزی و پیمان‌داری و میانه ‌روی و دادگستری را در نهاد خود نیز پرورش دهند.
 مهرگان «روز مهر ایرانی» و «جشن مهرورزان» است. مهر همواره بر پیمان و پیمان‌داری استوار است. مهر در اوستای‌نو، ایزد فروغ و روشنایی و پیمان‌شناسی است. به‌گزارش بندهش، مشی و مشیانه "مهری و مهریانه" یا نخستن مرد و زن نیز در باورهای ایرانی در مهرماه و مهر روز "هنگام جشن مهرگان" از تخمه کیومرث از زمین بروییدند و به‌هم پیچیدند، و در آغاز گیاه‌پیکر بودند و سپس مردم‌پیکر شدند.
سرایندگان پارسی‌گو به ارتباط جشن مهرگان و مهرورزی اشاره کرده‌اند:
مسعود سعد سلمان:
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان
مهر بفزای ای نگار مهرجوی مهربان
ادیب ترمذی:
تویی که مهر تو در مهرگان بهار من است
که چهره تو گلستان و لاله‌زار من است
خيام نيشابوري در این درباره در نوروزنامه نوشته است: «مهرماه، اين ماه را از آن مهرماه گويند که مهرباني بود مردمان را بر يکديگر، از هرچه رسيده باشد از غله و ميوه نصيب باشد بدهند، و بخورند به‌هم...»
 برگزاری مهرگان در نخستین ماه پاییز و همزمان با پایان فصل کشت و برداشت محصولات کشاورزی از دیرباز در جامعه ایرانی استوار بر کشاورزی، رنگ و بویی ویژه داشته است.
بر این پایه، گستردن خوان مهرگانی با پارچه‌ای ارغوانی و نهادن کتاب، آب و بوی‌های خوش همچون گلاب در گلاب‌دان و اسپند و عود و صندل، گل‌های همیشه‌بشکفته یا سرخ رنگ با شاخه‌های همیشه سبز گیاه مورد، هفت دانه مورد، نیلوفر، آيینه، آويشن و میوه‌هایی همچون، انار سرخ، سیب سرخ، بهی "به" انجیر، سنجد، انگورسفید، خرما، خرمالو و دانه‌هایی همچون گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه و نخودچی کشمش در کنار نان‌های سنتی و شیر و شربت و شکر و شیرینی و هفت دانه خوراکی مانند گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و لوبیا در کنار آتش فروزان در آتشدان یا شمع و سپس دست‌افشانی، پایکوبی و سرنا و دف‌نوازی و شادمانی همگانی، از سنت‌های زیبای جشن مهرگان و سپاس و ستایش داده‌های اهورایی است.
 مهرگان، یادروز داریوش بزرگ هخامنشی نیز هست. پیرو گزارش‌های تاریخی، داریوش بزرگ در روز دهم از ماه هفتم گاهشماری پارسی، گئومات مغ را کنار زد و سپس در روز شانزدهم از ماه هفتم گاهشماری یادشده برابر با روز جشن مهرگان به شاهنشاهی ایران رسید. بر این پایه، روز ۱۶ مهرماه هرسال همزمان با جشن مهرگان از سوی دوستداران فرهنگ ایران به‌نام روز نکوداشت داریوش بزرگ هخامنشی گرامی داشته می‌شود.
ما را در واتساپ دنبال کنید: https://chat.whatsapp.com/L8u9s2fZKaIG9Uxy02GNUo