: مدیر گروه انرژی مرکز پژوهش‌های مجلس "خودباوری" را اولین و مهمترین ثمره انقلاب در صنعت نقت کشور دانست که به واسطه آن، این بخش از اقتصاد کشورمان با وجود جنگ و توطئه‌های بسیار مسیر پیشرفت خود را در سال‌های پس از انقلاب با سرعت چشمگیری طی کرده است.

به گزارش خبرنگار اقتصادی باشگاه خبری فارس«توانا» 32 سال پیش زمانی كه انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید كشورهای خارجی كه همه‌كاره كشور در بخش‌های مختلف بودند ایران را رها كردند و ما ماندیم با صنایعی كه نه مدیر داشت و نه متخصص. یكی از این بخش‌ها، صنعت استراتژیك نفت بود كه بیشتر درآمد كشور از این بخش تامین می‌شد و بالاترین تكنولوژی‌ها را دربرداشت. در شرایطی كه آمریكایی‌ها حتی دكل‌های حفاری چاه‌های نفت را با خود بردند متخصصان صنعت نفت پس از انقلاب با خودباوری نزد امام آمدند و امام هم دستور تاسیس شركت ملی حفاری را داد. این‌ها همه مسائلی بود كه محمدخانی مدیر گروه انرژی مركز پژوهش‌های مجلس در گفت‌وگویی تفصیلی با فارس مطرح كرد كه متن آن را در زیر می‌خوانید. فارس: آقای مهندس همانطور كه می‌دانید ایران در زمان قبل از انقلاب یك صنعت كاملا وابسته به غرب و آمریكا داشت و پس از آن ملی شدن صنعت نفت بارقه‌های استقلال در این بخش حاصل شد اما انتظارات برآورده نشد. فكر می‌كنید وقوع انقلاب اسلامی چه تاثیراتی بر بخش انرژی كشور داشته است؟ محمد‌خانی: بنده وقتی عملكرد انقلاب در بخش انرژی را مرور می‌كنم مشاهده می‌كنم كه علی‌رغم كارشكنی‌های صورت گرفته، كارهای بسیار بزرگی انجام گرفته است. در جنگ تحمیلی هم با وجود حمایت 52 كشور دنیا و اعمال ضدانقلاب در داخل، كارنامه مناسبی داشتیم. درست است كه دنیا ایران را تحریم كرد و تحریم‌ها بی‌تاثیر هم نبوده اما دنیا متوجه شده كه ما عادت كردیم در فضای سخت تمام مشكلات‌مان را حل كنیم. این طور نیست كه با وجود نیروهای متخصص و تحصیلكرده و متدین ممكلت دچار مشكل شود و این سختی ناشی از تحریم موجب می‌شود كه متخصصین ساخته شوند. فارس: ممكن است این مورد را با ذكر آمار و مثال‌هایی تشریح فرمایید؟ محمدخانی: خوشبختانه آمار بخش انرژی نشان می‌دهد كه علی‌رغم این سختی‌ها انقلاب بسیار موفق بوده است. به طور مثال در سال 57، كل انرژی اولیه‌ای كه عرضه می‌شد معادل 252.2 میلیون بشكه معادل نفت خام در سال بوده است در حالی كه در سال 87 به یك‌هزار و 493 میلیون بشكه معادل نفت خام رسیده است یعنی 6 برابر شده است در حالی‌‌كه جمعیت كشور دو برابر شده است. این افزایش مصرف انرژی نشان‌ می‌دهد كه تولید بیشتر شده و مردم مرفه‌تر زندگی‌ می‌كنند چون مقدار مصرف انرژی در یك كشور نشان دهنده تولید و به تبع آسایش بیشتراست. ممكن است ایده‌آل نباشد اما رفاه نسبی افزایش یافته است. مصرف در بخش‌های مختلف هم نشان می‌دهد در آن بخش‌ها رشد داشتیم. مثلا در بخش صنعت در سال 57، از كل مصرف انرژی، 43.5 میلیون بشكه معادل نفت خام مصرف می‌شد در حالی كه در حال سال 87، به 254.8 میلیون بشكه معادل نفت خام رسید یعنی باز هم 5 برابر شده است. در سال 57 در بخش حمل ونقل 57.5 میلیون بشكه معادل نفت خام مصرف می‌شد در حالی كه در سال 87 به 281 میلیون بشكه معادل نفت خام رسیده یعنی حدود 5 برابر. در بخش كشاورزی در سال 57 میزان مصرف انرژی 12.20 میلیون بشكه معادل نفت خام بود در حالی كه در سال 87 به 41.9 رسید یعنی رشد 3.5 برابری داشته است. این ارقام در حالی است كه قبل از انقلاب فرهنگ مصرف به این صورت نبود و با وجود اینكه حتی برنج، گندم، گوشت قرمز و مرغ از خارج وارد می‌شد اما مردم حتی با وجود تمكن مالی كمتر از الان مصرف می‌كردند. هم‌اكنون كشور به جایی رسیده است كه در تولید گندم به خودكفایی رسیده است. آن زمان پول نفت می‌دادیم و بیشتر مایحتاج روزانه زندگیمان از جمله گندم، برنج، گوشت و... را از خارج وارد می‌كردیم ولی امروز اینگونه مایحتاج روزانه را علی‌رغم مصرف بیشتر تقریباً در داخل تولید می‌كنیم. فارس: باتوجه به افزایش جمعیت پس از انقلاب و تحریم‌های كشورهای غربی، انقلاب اسلامی چه تاثیری بر افزایش تولید نفت و مصرف داخلی فراورده‌های نفتی در صنایع مختلف داشته است؟ به طور واضح‌تر وقوع انقلاب موجب ایجاد چه تغییرات خاصی در این بخش از اقتصاد كشور شد؟ محمدخانی: قبل از انقلاب به متخصصان ایرانی در صنعت داخلی اجازه دخالت و اثرگذاری نمی‌دادند، آمریكایی‌ها و اروپایی‌ها و بعضی كشورهای دیگر در همه‌ كارهای عمرانی، صنایع، سدسازی، نیروگاه‌ها، مخابرات، نفت، پتروشیمی حضور داشتند. مهندسان ایرانی نقشی در طراحی‌ها نداشتند، انقلاب موجب شد كه این كارها توسط ایرانی‌ها انجام گیرد و اگر خارجی‌ها هم آمدند، بیشتر نقش مشاور و پیمانكار را - آن هم در مواردی كه لازم بود - به عهده گرفتند. مثلاً قبل از انقلاب در خوزستان شخصی بنام پل‌گرین آمریكایی همه كاره نفت بود و قدرتی كه وی در صنعت نفت داشت مدیرعامل شركت نفت و خود شاه نداشت و كاركنان خارجی عزیزكرده بودند و از بهترین امكانات استفاده می‌كردند. فارس: وضعیت تولید نفت باتوجه به وضعیت مخازن نفت در قبل و بعد از انقلاب به چه نحو بوده است و آیا روش‌های برداشت تاثیری بر میزان برداشت داشته است؟ محمدخانی: قبل از انقلاب مخازن نفت ایران جوان بودند و با فشار خود چاه، نفت برداشت می‌شد كه یكی از دلایل تولید بیش از 6 میلیون بشكه نفت بود. اما الان تعداد قابل توجهی از مخازن از نیمه دوم عمر خود هم گذشتند و در این شرایط اگر استخراج نفت داریم هنر صنعت نفت ایران است البته باید یكسری كارها مانند تزریق گاز و آب به مخازن نفت و استفاده از سایر روش‌ها برای برداشت صیانتی از مخازن انجام دهند. فارس: در زمان شاه تزریق گاز به چاه نفت انجام می‌شد؟ محمد‌خانی: فكر می‌كنم باتوجه به جوان بودن اكثر مخازن خیلی به آن توجه نمی‌كردند، رفتار با مخزن نفت باید خیلی حساب شده باشد. بعد از انقلاب تزریق گاز و آب، تاحدودی مورد توجه قرار گرفت ولی كافی نیست. حساسیت موضوع زیاد است و ان‌شاءالله با یك برنامه منسجم باید پرداخت. یكسری مشكلات در جنگ به كشور تحمیل شد. اگر مدیریت نكرده بودند ممكن بود تولید نفت متوقف شود و یا خیلی كمتر از امروز می‌شد. ممكن است عده‌ای بگویند برخی از تكنولوژی‌ها را در اختیار نداریم، من مخالف این حرف نیستم ولی تامین هستند. رفع هر مشكلی همت می‌خواهد، برای بومی‌سازی هر تكنولوژی هم باید توجیه اقتصادی یا سیاسی داشت. متخصصین ایرانی در همه زمینه‌های فنی توانمندی لازم را دارند و كمتر از نیروهای آمریكایی، اروپایی یا سایر كشورها نیستند. فارس: چه اتفاقی افتاد كه با وجود اینكه متخصصان ایرانی تجربه نداشتند به یك‌باره پس از انقلاب همه كارها را آن هم با وجود تحریم در دست گرفتند؟ محمد‌خانی: به نظر می‌‌آمد تجربه كافی ندارند، بعد از انقلاب باوری به وجود آمد كه این باور موجب حركت مردم و متخصصان شد وقتی مردم حكومتی 2500 ساله را كه هیچ‌كس جرأت مخالفت و براندازی آن را نداشت ساقط كردند بقیه مسائل آسان‌تر بود. سخت است كه به اوایل انقلاب بازگشت و دید كه مردم چگونه به این باور رسیدند، از دید مادی‌گرایی، باوركردنی نیست كه یك جوان 14 ساله به جنگ می‌رفت و می‌دانست كه شهید می‌شود این موضوع برای دنیا عجیب بود. به گفته یكی از هم‌وطنانی كه در كویت زندگی می‌كرد. زمانی جنگ خلیج‌فارس اتفاق افتاد و عراق كویت را اشغال كرد تعدادی از شهروندان ایرانی، كویتی، هندی و پاكستانی توسط سربازان عراقی دستگیر شدند، كارگران هر كشور را از هم جدا كردند و یكی از فرماندهان عراقی بعد با حالت بدی خطاب به كویتی‌ها، گفته بود: زمان جنگ با ایران وقتی یك نوجوان ایرانی می‌جنگید ژنرال‌های عراقی از ترس كوچك‌ترین جا را برای پنهان شدن یك میلیون دلار می‌خریدند اما شما كویتی‌ها وقتی به كشورتان حمله كردیم حتی یك تیر هم شلیك نكردید. خوب این مردم باوری داشتند كه برای حفظ آن، هر هزینه‌ای را می‌دادند. انقلاب توانمندی‌ها را بروز داد و این رشد كه می‌بینیم. فارس: پس از انقلاب كشورهای همسایه ایران در صنعت نفت چگونه عمل كردند؟ آیا از ما جلوتر بودند؟ متخصصان بومی آنها چگونه عمل می‌كنند؟ محمدخانی: كشورهای همسایه ممكن است در صنعت نفت بیشتر از ما كار كرده باشند اما خودشان انجام نداده‌اند. بنده نمی‌خواهم ایران را با كشورهای جنوب خلیج‌فارس مقایسه كنم؛ ایران یك میلیون و 648 هزار كیلومتر مساحت دارد قابلیت كشاورزی، صنعت، معدن و صنایع معدنی در كشور وجود دارد كه باید در همه زمینه‌ها سرمایه‌گذاری كند و می‌خواهد خودش باشد، نه اینكه نمی‌خواهد با دنیا تعامل داشته باشد، تعامل لازم است اما استقلال یكی از شعارهای اصلی انقلاب بود و بدون آن آزادی معنی نداشت و جمهوری اسلامی هم سومین بخش شعار ملت بود. در نفت به طور مثال شركت ملی حفاری قبل از انقلاب وجود نداشت بعد از انقلاب به دستور امام و تقاضای گروهی از متخصصان تشكیل شد و این موضوع موجب تمایز ایران با كشورهای همسایه در زمینه اكتشاف و استخراج نفت شد. این‌گونه حركت‌ها، كشور را از دید فنی مستقل نشان می‌ دهد. از فردای انقلاب، استقلال سیاسی كشور صددرصد تحقق یافت پس باید از نظر اقتصادی، فنی مهندسی و ....استقلال كافی را داشت. بنده قبل از انقلاب كارمند مخابرات بودم و در تشكیلاتی كار می‌كردم كه آمریكایی‌ها، انگلیسی‌ها، آلمانی‌ها، ایتالیایی‌ها و ژاپنی‌ها و .... همه كاره بودند و ما وردست بودیم اما امروز متخصصان ایرانی كارمند مردم ایران هستند و خارجی‌ها خدمتگزار مردم ایران هستند. خارجی‌ها در كشورهای همسایه صاحب كار هستند اما اینجا پیمانكار هستند و برای كار كردن در ایران ناز نمی‌كنند، جمهوری اسلامی ناز نمی‌خرد، دنیا این را فهمیده كه ایرانی‌ها با بسیاری از ملت‌های دیگر فرق می‌كنند و این هم نشأت گرفته از احساس استقلال‌طلبی است كه انقلاب به آنها عطا كرده است. * استراتژی صنعت نفت در زمان جنگ حفظ سطح تولید بود فارس: استراتژی صنعت نفت در زمان جنگ چه بود؟ محمدخانی: حفظ سطح تولید در حد ممكن؛ ولی بعضی‌ وقت‌ها مشكل داشتیم و تولید كاهش ‌می‌یافت. فارس: حفظ سطح تولید سیاست صنعت نفت در زمان جنگ بود اما ما پس از جنگ در زمینه سرمایه‌گذاری چگونه عمل كردیم؟ محمدخانی: در جنگ زیرساخت‌های كشور از دست رفته بود مثلا پالایشگاه آبادان كه بزرگترین پالایشگاه ایران با ظرفیت 600 هزار بشكه نفت در روز بود صدمات بسیاری دید و نیاز به بازسازی داشت. باید اذعان كرد كه در زمان جنگ اگر امام نبود، خیلی به سختی می‌گذشت خیلی صدمه دیده بودیم ولی خداوند لطفا داشت. براساس محاسبات مادی قاعدتا نباید ما جنگ را ادامه می‌دادیم در محاسبات مادی ما باید بازنده جنگ می‌شدیم ولی كشور اداره ‌شد و جنگ را هم اداره كردند در آن زمان هیچ تبعیضی هم وجود نداشت. بنزین سهمیه‌بندی شد ولی مردم همراهی كردند، پیرزن‌های فقیر نه اینكه احساس كمبودی نداشتند حتی به جبهه‌ها كمك می كردند، انقلاب یك نقاشی مینیاتور بسیار ظریف است. * طرح تعدیل دوره سازندگی موجب حذف بسیاری از افراد شد در دولت آقای هاشمی می‌خواستند با طرح تعدیل دولت را كوچك كنند اما به اشتباه یك‌سری افراد حذف شدند ولی باید توجه داشت در بخش انرژی دو پالایشگاه بندرعباس و اراك بعد از انقلاب و در همان سال‌ها ساخته شد. پس از جنگ و در دوره سازندگی، پالایشگاه آبادان تا بیش از 50 درصد ظرفیت خود بازسازی شد. همچنین سایر پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و پتروشیمی‌هایی كه صدمات سنگینی دیده بودند و بسیاری از زیرساخت‌های كشور بازسازی شدند. همه موفقیت‌ها دست‌آورد انقلاب و رهبری آن است، افراد كارگزار نظامند، موفقیت‌ها به نام انقلاب ثبت است و مردم و متخصصین كشور با همه مشكلات در همه زمینه‌ها، حماسه آفریدند. * تولید بنزین در دوره سازندگی نزدیك به وضعیت كنونی بود فارس: در دوران پس از جنگ چه زمانی سطح تولید رو به افزایش گذاشت و نقطه عطف تولید نفت چه زمانی بود؟ محمدخانی: امكان تولید نفت در دوره سازندگی بازسازی شد یعنی به ظرفیت نزدیك وضعیت كنونی رسید اما چشم‌اندازی برای آن متصور نشد. تولید فرآورده‌ها نیز با بازسازی پالایشگاه‌ها افزایش پیدا كرد ولی كار زیادی در پیش است كه ان‌شاءالله با پیگیری سند چشم‌انداز و سیاست‌های كلی نظام موفقیت‌های بیشتر در پیش است. فارس: یكی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی صنعت نفت میزان مصرف نفت تولیدی است، میزان مصرف نفت در صنایع قبل و بعد از انقلاب چه میزان بود؟ محمدخانی: از 9 پالایشگاه موجود، 7 پالایشگاه مربوط به قبل از انقلاب است كه تكنولوژی مناسبی هم ندارد و باید اصلاح شده و ارتقا یابند. بعد از جنگ 40 درصد از تولید نفت خام به مصرف داخلی می‌رسید اما در زمان شاه با تولید 6.5 میلیون بشكه نفت حدود یك میلیون بشكه نفت به مصرف داخلی می‌رسید البته در آن زمان مصرف داخلی هم اینقدر نبود ولی در حال حاضر روزانه بیش از 1.65 میلیون بشكه نفت خام توسط پالایشگاه‌های 9گانه تصفیه می‌شود و فرآورده‌های آن به مصرف داخلی می‌رسد، ضمن اینكه حجم عظیمی از گاز طبیعی هم برای تامین مصرف داخلی كشور اضافه شده است. فارس: مقایسه‌ای هم از لحاظ آماری قبل و بعد از انقلاب داشته باشید؟ محمدخانی: در سال 57 كل تولید برق در سال، 19 میلیارد و 847 میلیون كیلووات ساعت بود در حالی كه در سال 87 به 214 میلیاردو 500 میلیون رسید و این در حالی است كه شركت مپنا بعد از انقلاب تاسیس شد كه نیروگاه‌های با ظرفیت 159 مگاوات می‌سازد. در سال 57، كل مصرف گاز 7/6 میلیون مترمكعب در روز بود در صورتی كه در سال 88 به 387 میلیون مترمكعب رسید یعنی بیش از 57 برابر. در سال 57 تعداد روستاهای برق‌دار 4 هزار و 367 عدد بود و در سال 85 به 52 هزار و 815 روستا رسید یعنی بیش از 95درصد روستاها صاحب برق شدند. تعداد مشتركین برق قبل از انقلاب، 3 میلیون و 392 هزار و 570 مورد بود یعنی 50 درصد مردم برق داشتند اما در سال 88 به بیش از 25 میلیون رسید كه در شهرها 100درصد مردم برق‌دار هستند. سرانه مصرف انرژی در زمان شاه، 5.33 بشكه عادل نفت خام در سال بود و در سال 85 به 25.33 مترمكعب رسید یعنی رفاه سه برابر شده است. مقدار لوله‌كشی گاز در اول انقلاب، كمتر از 10 هزار كیلومتر بود در حالی در سال 87 به 160 هزار كیلومتر رسید. تولید سرانه برق كشور در آن دوره 545.35 كیلووات ساعت در سال بود در صورتی كه در سال 87 به دو هزار و 95 كیلووات ساعت رسید. مصرف بنزین در كشور قبل از انقلاب 13.8 میلیون لیتر بود كه در سال 88 این میزان 5 برابر شد. این آمارها كه عرض كردم به معنی این نیست كه نقص نداریم بلكه نباید كفران نعمت كرد ما در زمانی زندگی می‌كنیم كه برخی از كشورها، میانه خوبی با ما ندارند و برخی قدرت‌ها نمی‌خواهند ایران به عنوان الگو مطرح شود. در این فضا وجود مشكل طبیعی است ولی باید تلاش كرد تا مشكلات مرتفع شود باید توجه شود كه نیاز مستمر است و طبیعی است كه نیاز مستمر تلاش مستمر هم می‌خواهد. فارس: چشم‌انداز صنعت نفت ایران در افق 1404 چگونه خواهد بود؟ محمدخانی: در چشم‌انداز 20 ساله، در بخش نفت چندین راهكار برای بهبود و صنعت نفت پیشنهاد شده كه اگر اجرایی شود ما صاحب حرف در دنیا خواهیم بود. *وزارت انرژی بجای نفت و برق تشكیل شود فارس: در پایان چه آرزویی برای آینده صنعت نفت ایران دارید؟ محمدخانی: آرزوی من این است كه به جای وزارت نفت، وزارت انرژی تشكیل شود چون در ایران مدیریت منسجمی برای انرژی وجود ندارد و وجود برق در وزارت نیرو موجب اتلاف هزینه می‌شود. تولید، مصرف، واردات و صادرات انرژی باید در یك مجموعه مدیریت شود، سال‌ها است كه قرار است این اتفاق بیافتد ولی متاسفانه، كار واجب امروز به فردا موكول می‌شود. اگر بخواهیم بهره‌وری انرژی را افزایش دهیم یكی از راهكارهای آن، مدیریت منسجم بر همه انرژی است. امیدواریم باتوجه به تاكید مجلس در برنامه پنجم برای كاهش وزارتخانه، این اتفاق بزودی و البته با مطالعات دقیق رخ دهد.