بطور کلی از سال 1960 تاکنون هر 11 سال به طور میانگین یک کودتا در ترکیه انجام شده که در دو کودتا، بخشی از ارتش حضور داشته و در مابقی همه ارتش حضور داشته است. کودتای اخیر هم توسط بخشی از ارتش صورت گرفت. در این کودتا اوضاع به حدی مبهم بود که آمریکا از اتخاذ هر موضعی در ساعات اولیه کودتا خودداری کرد، چرا که تعیین فرد پیروز در این کودتا را مشکل می‌دانست. همچنین ابهام هنگامی بیشتر شد که اردوغان و حامیان وی کودتاگران را عناصر وابسته به فتح‌الله گولن معرفی کردند. بطور کلی اتفاقات شب طولانی ترکیه نشان می‌داد که همچنان ساختار اساسی در داخل مؤسسات نظامی ترکیه با جریان حاکم این کشور مخالف است و این ساختار قادر است با کودتایی برنامه‌ریزی شده دولت حاکم را با مشکل روبرو سازد. اما شکست کودتای ترکیه از این نقطه نظر نیز حائز اهمیت است که نقطه کلیدی شکست کودتا حضور مردم ترکیه و همبستگی آنها بود، حتی احزاب مخالف نیز از دولت ترکیه و آقای اردوغان حمایت کردند. کودتاچی‌ها صدا و سیما را در همان ساعات اولیه گرفتند. اما از آنجا که اردوغان به خوبی اهمیت رسانه را می داند و دارای چندین شبکه تلویزیونی و روزنامه است با ارتباط با شبکه سی‌ان‌ان از مردم می خواهد که به مساجد بروند و به طور منسجم به خیابان‌ها بیایند و همین امر نقطه آغاز شکست کودتا بود.
دلایل و ریشه‌های شکل‌گیری کودتا
محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام در این باره می گوید: « اولین ریشه آن تضاد درونی موجود در حزب توسعه و عدالت است که بین انتخاب لائیسم و اسلامگرایی مانده و نمی‌تواند تصمیم بگیرد چون اگر لائیک شود مردم را از دست می‌دهد و اگر اسلامگرایی را انتخاب کند آمریکا را از دست می‌دهد بنابراین این تناقض آبستن حوادث دیگری هم در ترکیه خواهد بود. اما باید این موضوع حل شود. ما نیز مشابه این مسئله را در ایران قبل از انقلاب داشتیم اما جمهوری اسلامی این تناقض ریشه‌ای را از بین برد.
در حال حاضر ارتش ترکیه لائیک است هرچند چند تن از سران ارتش اسلام گرا هستند اما پایه و ریشه آن لائیک است. در عین حال تفکرات اسلام اجتماعی که به شدت مقابل آقای اردوغان است در جامعه‌ی ترکیه وجود دارد، بنابراین جامعه سیاسی ترکیه به نوعی چندپاره است و همیشه می‌تواند عامل تفرقه باشد.
در عین حال در چند سال اخیر ترکیه وارد درگیری در کشورهای سوریه، عراق و با مردم کرد شده است که این موضوع ارتشیان را خسته کرده و دیدیم که شب گذشته بخش دیگر ارتش که در کودتا حضور نداشت نیز سکوت کرده بود چون آنها نیز از این درگیری‌های غیرضروری خسته هستند. آقای اردوغان به درگیری‌های سوریه وارد شد بعد عقب کشید سپس روابط خود را با اسرائیل گسترش داد، بنابراین نوعی سردرگمی نیز در سیاست خارجی او می‌بینیم. در عین حال در داخل کشور نیز فشارهایی وجود دارد.
آقای اردوغان می‌خواست اقتدار کاملی برای خودش به وجود بیاورد که نتیجه‌ی آن را دید البته معلوم بود در کودتای شب گذشته عوامل خارجی نیز دخالت داشتند و انگلیس و عربستان در شب گذشته در برنامه‌های تلویزیونی خود از کودتاچی‌ها حمایت می‌کردند. »
کودتاگران چه‌کسانی هستند؟
بی‌تردید اولین متهم این کودتا، طرفداران جنبش گولن در ترکیه هستند، اما گولن کیست و جنبش گولنیسم چه می‌گوید؟
در اوایل دهه نود، فتح‌الله گولن از واعظان مساجد مشهور استانبول و ازمیر بود. او در مارس 1999، برای معالجه به آمریکا مهاجرت کرد و هم‌اکنون نیز با جمعی از دانشجویان و نویسندگان مقیم ایالت پنسیلوانیای آمریکاست. گولن یکی از اسلام‌گرایان ترکیه است که ابتدا در حزب عدالت و توسعه بود و بعد از نارضایتی از سیاست‌های حزب، از حزب جدا شد و جنبش خدمت را رهبری کرد. وی منادی اسلام منهای حضور در سیاست است. وی متهم ردیف‌اول این کودتا شناخته شده است.
بااین‌حال فتح‌الله گولن هرگونه ارتباط با این کودتا را رد کرده و این اقدام را محکوم کرده است و اظهار داشته که «هیچ ارتباطی با کودتای ترکیه نداشته» و بیان داشته است: «من به‌شدت تلاش برای کودتای نظامی در ترکیه را محکوم می‌کنم. دولت باید از طریق یک فرایند انتخابات آزاد و منصفانه، نه زور، پیروز شود. به‌عنوان کسی که تحت چندین کودتای نظامی در پنج دهه‌ی گذشته رنج کشیده‌ام، واقعاً توهین‌آمیز است که هم‌اکنون به داشتن ارتباط با چنین تلاشی برای کودتا متهم شود.»
جنبش گولن چه می‌گوید؟
جنبش گولن بارها از ناحیه‌ی مخالفینش به تلاش برای نفوذ بر نهادهای دولتی و سیطره بر ترکیه یا گرایش‌های اسلامگرایی افراطی متهم شده است. در کشمکش بین جنبش و حزب عدالت و توسعه، در خلال انتخابات‌های شهرداری‌ها و ریاست‌جمهوری در سال‌های اخیر، از سوی رجب طیب اردوغان نیز متهم به ایجاد دولت موازی در کشور شد. اگرچه گولن و فعالین جنبش، این اتهامات را تکذیب می‌کنند، اما همچنان هویت، اهداف و پایگاه اجتماعی جنبش در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. فعالیت‌های وسیع داخلی و خارجی جنبش و دخالت‌های مقطعی آنها در سیاست داخلی و خارجی ترکیه، آنها را به بازیگری فعال با ایفای نقش‌هایی پیچیده و مبهم تبدیل کرده است.
برنده اصلی این مناقشه‌ی خیابانی کیست؟
سوای از اینکه متهم اصلی و ردیف‌اول این مهم کیست، بی‌تردید بهره‌بردار اصلی این مناقشه‌ی خیابانی، کسی نیست جز رجب طیب اردوغان. وی که در یکی دو سال اخیر با شعار افزایش اختیارات ریاست‌جمهوری مخالفانش را سرکوب کرده، اینک می‌تواند بیشترین بهره‌برداری را از این موضوع داشته باشد و خویش را سردمدار برقراری امنیت در ترکیه معرفی کند.
ناآرامی در ترکیه به‌هیچ‌وجه موضوع خوشایند جمهوری اسلامی نیست. چرا؟
اولین کشوری که بلافاصله کودتای ترکیه را محکوم کرد جمهوری اسلامی بود. بعد از ایران قطر نیز واکنش نشان داد . اما سایر کشورها منتظر نتیجه کودتا بودند و تا آن زمان حالت بی‌طرفانه داشتند و از ساعت 4 و 30 دقیقه که کودتا به افول رفت موضع‌گیری‌های آنان نیز آغاز شد. اما سوال اینجاست که جایگاه ناامنی ترکیه در سیاست خارجی ایران کجاست؟
ناآرامی و بی‌ثباتی در ترکیه یقیناً با منافع جمهوری اسلامی در تضاد است. ترکیه‌ی ناآرام آبستن گروه‌های افراطی خواهد بود و همین موضوع امنیت ملی ما را متأثر خواهد کرد. ترکیه‌ی ناآرام آرزوی اسرائیل برای منطقه‌ی غرب آسیاست. ترکیه‌ی ناآرام منافع اقتصادی جمهوری اسلامی را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد.
منطقه‌ی ناامن غرب آسیا و عدم تحمل بحران جدید
ما در منطقه‌ای قرار داریم که آبستن بزرگ‌ترین بحران‌های جهان قرار گرفته است؛ تروریسم دولتی اسرائیل، جنایات سازمان‌یافته‌ی دولتی مثل بحرین و عربستان و گروه‌های تروریستی نیابتی مثل داعش و نهایتاً جنگ‌های منطقه‌ای مثل جنگ عربستان علیه یمن.
ایران ترکیه را کشور باثباتی می‌خواهد
در بُعد اقتصادی نیز ایران روابط بسیار عمیقی با ترکیه دارد که ایجاد ناامنی در این کشور، روابط اقتصادی دو کشور را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد.
بیم سرایت افراط‌گرایی در ترکیه
بحران‌ها مثل بیماری‌های واگیر سرایت می‌کنند. هرچند ترکیه در سال‌های اخیر روند سیاست خارجی نادرستی در حمایت از داعش و ایجاد آشوب در منطقه را پیش گرفته است، ولی ایجاد ناامنی در این کشور نیز می‌تواند شهرهای این کشور را زیر چکمه‌های افراط‌گرایانی چون داعش قرار دهد و ایران به‌هیچ‌وجه مایل نیست همسایه‌ی امن و باثباتش دچار جنگ داخلی و افراط‌گرایی شود. همان‌طور که شب کودتا از استانبول خبر می‌رسید «یک عامل انتحاری خود را در میان نیروهای ارتش در آنکارا منفجر کرد.»
ناامنی و دولت ضعیف در ترکیه، هدف اسرائیل
استراتژیست‌های آمریکایی و افسران ارشد اطلاعاتی اسرائیلی از ناآرامی دیگری در غرب آسیا ناراحت نمی‌شوند؛ چراکه یک بار دیگر منطقه را دچار آشوب می‌کنند و کشورهای منطقه تبدیل به دولت‌های ضعیف و ضعیف‌تر می‌شوند و این همان چیزی است که اسرائیل به‌دنبال آن است. این در حالی است که جمهوری اسلامی دقیقاً برعکس به‌دنبال دولت‌های قوی و دموکراتیک در منطقه است.
کودتا و تزلزل بیشتر سیاست های ترکیه
با انجام یک کودتا ترکیه به صورت عملی وارد تونل جدیدی شده است که احتمالاً با بازدارندگی کمتری در قبال پرونده‌های متعدد مواجه شود. این در حالی است که دولت ترکیه چرخش سیاست‌های منطقه‌ای خود را آغاز کرده است، اما این بار تزلزل موجود در داخل دولت بیش از پیش خود را نشان می‌دهد و موضوع اصلی دیگر نحوه مدیریت سیاست خارجی این کشور نیست. در عین حال در نتیجه این تلاش شکست خورده ، مخالفان نظام و اردوغان احتمالا به زودی "بخار می شوندو لااقل در کوتاه‌مدت نقش سیاسی آنها داخل مؤسسات نظامی متوقف خواهد شد. سیده سعیده موسوی
