وقتی که داعش در ماه ژوئن ۲۰۱۴، در بخشهای بزرگی از عراق و سوریه، اعلام حکومت یا خلافت کرد، این وعده را به مردمی که تحت حاکمیتش قرار داشتند، داد: "این حکومتی برای مسلمانان است- برای مستضعفان، یتیمان، بیوه‌گان و فقرا". اینها را سخنگوی حکومتی گفته بود که ادعای تشکیل دولتی برمبنای شریعت اسلامی را داشت. او همچنین گفته بود: "مردم در سرزمینهای حکومت اسلامی برای کسب روزی و مسافرت تردد می‌کنند، و نسبت به جان و مالشان هراسان نیستند."

به گزارش حافظ نیوز به نقل از فرارو به نقل از نیوزویک، در آن زمان در خیایانهای شهر رقه در سوریه، که پایتخت داعش محسوب می‌شود، جشن برپا شد. حال، تقریباً پانزده ماه از آن زمان گذشته و داعش با واقعیتی دست به گریبان شده است که کابوس آشنای دولتهای تازه به قدرت رسیده محسوب می‌شود: عمل وعده‌ها، به خصوص وعده‌های اقتصادی، از وعده دادن بسیار سخت‌تر است. سیف سعید، در موصل دانشجوی دندانپزشکی بود. اما پس از آنکه دولت عراق اعلام کرد، واحدهای گذرانده شده در دانشگاه موصل را قبول ندارد، به بغداد نقل مکان کرد. او می‌گوید: "داعش گفته بود که ما فقرا را می‌شناسیم و پولی مورد نیازشان را به آنها خواهیم داد. اما در عوض با آن پول سلاح می‌خرند."

چند اتفاق پیش‌بینی نشده، از جمله سقوط قیمت نفت و تشدید حملات هوایی به رهبری آمریکا به تاسیسات نفتی و جنگجویان این گروه، درآمدهای داعش را کاهش داده و باعث شده تا این گروه روز به روز بیشتر به مالیاتی که از هشت میلیون نفری که تحت حکومتش زندگی می‌کنند می‌گیرد، وابسته شود. خروج مستمر متخصصان از قلمرو تحت کنترل داعش و همچنین قوانین سخت‌گیرانۀ این گروه در مورد حضور زنان در محیط کار، از دیگر عواملی هستند که اقتصاد این گروه را دچار مشکل کرده‌اند. این عوامل باعث ایجاد شکاف درآمدی میان جنگجویان داعش و مردم عادی‌ای که در قلمروهای تحت اختیار این گروه زندگی می‌کنند، شده است. با رشد نابرابری، نارضایتی مردمی هم بیشتر شده است.

موصل در دهم ژوئن ۲۰۱۴ به تصرف داعش در آمد. احمد (اسم مستعار است)، پزشکی سی ساله است که از طریق ایمیل با نیوزویک ارتباط برقرار کرده است. او می‌گوید: "مردم برای پرداخت مالیاتها، به خصوص جرائم مالی، دچار تنگنا می‌شوند." احمد به خاطر عضویت در گروهی از موصلی‌های ضدداعش به نام "موصلیون"، و به خاطر هراس از واکنش داعش، از اسم مستعار استفاده می‌کند. در موصل که پیش از تصرفش به دست داعش، حدود دو میلیون جمعیت داشت، هزینه‌های خدمات دولت محلی- از قبیل درمان، حمل و نقل، آب و برق- به صورت چشمگیری افزایش داشته‌ است.

یکی از منابع درآمد داعش، مالیاتی بود که این گروه از حقوق کارمندان دولتی‌ که هنوز از دولت مرکزی در دمشق و بغداد حقوق دریافت می‌کردند، کسر می‌کرد. کارشناسان تخمین می‌رنند که این گروه که مالیاتهایی گاه تا ۵۰ درصد می‌گیرد، از راه مالیات گیری از حقوقهای دولتی، توانسته صدها میلیون دلار کسب درآمد کند. شورای وزرای عراق، در تلاش برای خشکاندن این منبع درآمد، در ششم آگوست اعلام کرد که پرداخت حقوق به کارمندانی که در نواحی در اختیار داعش زندگی می‌کنند را معلق خواهد کرد. یکی از سخنگویان دفتر نخست وزیری عراق تایید کرده است که این تصمیم در استان نینوا، که موصل مرکز آن است، اجرایی شده است. فرماندار استان انبار، در همسایگی استان نینوا، در فیسبوک خود بیانیه‌ای قرار داده و در آن گفته است که به همراه وزیر دارایی به دنبال راهی هستند تا حقوق کارمندان را به شکلی که نتواند مورد دخل و تصرف داعش قرار گیرد، به آنها پرداخت کنند. مشخص نیست که آیا پرداخت حقوق کارمندان استان انبار، که شهرهای رمادی و فلوجه در آن تحت اشغال داعش هستند، متوقف شده است یا خیر.

کفگیر داعش به ته دیگ رسید
بازار موصل

در حالی به زمستان نزدیک می‌شویم، میلیونها نفر در قلمروی تحت اختیار داعش، با خطر افزایش قیمت غذا و سوخت و همچنین قطع مکرر برق مواجه هستند. سیف سعید می‌گوید: "پیش از آمدن داعش، قیمت ۱ لیتر سوخت ۳۰ سنت بود؛ حالا دو دلار شده است. یک کپسول گاز ۵ دلار بود؛ حالا شده ۲۵ دلار." داعش همچنین زکات را اجباری کرده است که ۲.۵ درصد درآمد هر فرد مسلمان را شامل می‌شود. سعید می‌گوید که داعش برخلاف وعده‌هایش این پول را میان نیازمندان تقسیم نکرده است. همچنین، ظاهراً داعش در رقه‌ نیز علاقه‌ای به حمایت از فقرا نشان نمی‌دهد. ابوابراهیم الرقاوی، دانشجوی پزشکی سابق و موسس گروه "رقه‌ای‌ها به آرامی در حال قتل عام شدن هستند" می‌گوید: "یک آشپزخانه برای دادن غذا به نیازمندان وجود دارد که آن را هم مردم محلی اداره می‌کنند." همچون احمد، نام الرقاوی هم نامی مستعار است. او از طریق اسکایپ از رقه با نیوزویک مصاحبه کرد. او می‌گوید: "هر روز آنجا صف می‌شود. آنها در روز یک وعده غذا به فقرا می‌دهند."

در حالیکه فقرای خلافت فقیرتر می‌شوند، جنگجویانی که اغلبشان از کشورهای دیگر هستند، همچنان از زندگی نسبتاً راحتی برخوردارند. الرقاوی می‌گوید: "می‌توان دو نوع زندگی متفاوت را در رقه دید؛ جنگجویان خارجی بدل به شهروندان شده‌اند و شهروندان تبدیل به خارجی." او می‌افزاید که مردم عادی توان مالی استفاده از رستورانها یا فست‌فودها یا کافی‌نتها را ندارند. این مکانها تقریباً به شکل انحصاری توسط جنگجویان داعش مورد استفاده قرار می‌گیرند. به گفتۀ الرقاوی، این جنگجویان از مالیات معاف هستند.

احمد، شرایط موصل را اینگونه توصیف می‌کند: "اعضای داعش سبک زندگی مرفه غربی دارند. آنها در هتل پنج ستارۀ بین‌المللی نینوا یا ویلاهای شهروندان ثروتمندی که از موصل فرار کرده‌اند، ساکن شده‌اند. همچنین به آنها خدمات درمانی رایگان و برق نامحدود عرضه می‌شود، و این در حالی است که باقی شهروندان تنها برای دو ساعت در روز برق دارند."

داعش با وجود کاهش درآمدهایش، همچنان به جنگجویان خود حقوقهای نسبتاً بالایی پرداخت می‌کند. به گزارش خزانه‌داری ایالات متحده، حداکثر حقوق جنگجویان ۱۰۰۰ دلار در ماه است که به برخی از جنگجویان خارجی این گروه داده می‌شود. بر مبنای این ارقام، هزینۀ پرداخت حقوق به جنگجویان داعش، سالانه به ۳۶۰ میلیون دلار می‌رسد. با در نظر داشتن این موضوع، بد نیست بدانید که یک سازمان پژوهشی غیرانتفاعی در کالیفرنیا، میزان کل درآمدهای داعش در سال ۲۰۱۴ را ۱.۲ میلیارد دلار برآورد کرده است. از مجموع این مقدار، ۵۰۰ میلیون دلارش از طریق دزدی از بانکهای دولتی عراق به دست آمده است که بعید است دوباره چنین خوش اقبالی‌ای به این گروه رو کند.

میزان هزینۀ بالایی که داعش برای حقوقها صرف می‌کند، چندان برای تام کیتینج عجیب نیست. تام کیتینج رییس مرکز مطالعات جرایم مالی و امنیتی در انستیتوی سلطنتی یونایتد سرویسز (یک اتاق فکر دفاع و امنیت در لندن) است. او می‌گوید: "حمایت از ماشین داعش در اولویت است. اگر کمبودی باشد، جنگجویان و هستۀ رژیم در اولویت قرار دارند. اما آنها در ابتدا پول زیادی داشتند که بیش از حد نیازشان بود. پولهایی که فرصتهایی حاصل شدند که یکبار به آنها رو می‌کند؛ مثلاً خالی کردن بانکهای موصل. سوال اکنون اینجاست: این پولها چگونه هزینه شدند؟ حالا که دیگر دوران فرصتهای یکباره پول به جیب زدنشان تمام شده، چقدر درآمد دارند؟ شکی نیست که دارند از آن پول اضافی سال قبلشان می‌خورند."

یک گروه که می‌توانست به اقتصاد داعش کمک کند، یعنی متخصصان، فرار را بر قرار ترجیح داده‌اند. بسیاری از متخصصان در شهرهایی نظیر رقه و موصل، وسایلشان را جمع کردند و با خانواده‌هایشان از این شهرها فرار کردند و حالا یا در نقاط دیگر سوریه زندگی می‌کنند یا پناهنده شده‌اند. آیمن جواد التمیمی، از انجمن خاورمیانه که سازمانی در فیلادلفیا است، می‌گوید: "دکترها فرار کرده‌اند و خدمات درمانی فوق‌العاده بد است."

تاثیر قوانین سفت و سخت افراطی‌ها در مورد حضور زنان در محل کار را نیز نباید نادیده گرفت. مطالعاتی که توسط سازمان ملل و صندوق بین المللی پول انجام شده، نشان می‌دهد که حضور زنان در نیروی کار به رشد اقتصادی کمک می‍‌کند. اما در خلافت داعش، زنان تنها اجازه دارند که به دختران درس دهند، از بیماران زن مراقبت کنند و در فروشگاه‌های کالاهای زنانه فروشندگی کنند. بقیۀ زنان در خانه می‌مانند. الرقاوی می‌گوید: "خواهران من نمی‌توانند کار کنند. دیدن اینکه اینگونه در خانه زندانی شده‌اند، برایم خیلی سخت است." مشخص است که واقعیت با وعده‌هایی که داعش در مورد برابری و عدالت داده بود، مطابقت ندارد.

نشانه‌های دیگری هم از اینکه داعش چندان تسلطی روی اقتصادش ندارد وجود دارد. در ۲۹ آگوست، داعش ویدیویی منتشر کرد که انتشار واحد پولی خود را در آن اعلام نمود. عنوان این ویدیو "ظهور خلافت: بازگشت دینار طلا" بود و در آن وعده داده شد که این واحد پولی جدید که مبنای آن قیمت جهانی فلزات گرانبهاست، "نظام مالی کاپیتالیستی و برده‌دارانۀ ایالات متحده را در هم خواهد شکست." یک ماه گذشته و داعش همچنان حقوق اعضای خود را با دلار آمریکا می‌پردازد.

آیا این همه چالشی که در برابر مدل اقتصادی داعش وجود دارند، می‌تواند مرگ این گروه و سیستم حکومتی‌اش را رقم بزند؟ بن بهنی، تحلیلگر سیاست بین‌الملل، می‌گوید که لزوماً اینطور نیست. او می‌گوید: "مخارج داعش خیلی پایین است. داعش به جز پولی که بابت حقوق جنگجویانش می‌پردازد، تقریباً خرج دیگری ندارد. زیرساخت چندانی هم که وجود ندارد. فقط چند برنامۀ اجتماعی مقطعی داشتند. داعش از اینکه کشوری را بچرخاند که شبیه به افغانستان دوران طالبان باشد، راضی است. داعش بیشتر هم و غم خود را به اعمال برداشت خود از قانون گذاشته است و در چنین رویکردی بیش از آن که به آجر و سیمان نیاز باشد به اسلحه و جنازه نیاز است."

کسانی که تحت خلافت داعش زندگی می‌کنند می‌گویند که با وجود نارضایتی، توانی برای مقابله با این گروه ندارند. سعید می‌گوید: "من فکر نمی‌کنم که مردم موصل علیه داعش قیام کنند. چه کاری از دستشان برمی‌آید؟ مردم غرب باید دولتهایشان را تشویق به حملات هوایی بیشتر برای کشتن رهبران داعش کنند. من می‌خواهم که نیروهای زمینی وارد عمل شوند و موصل را آزاد کنند."

بهنی و التمیمی هر دو معتقدند که تنها راه تمام کردن کار خلافت داعش، استفاده از نیروی زمینی است. اتفاقی که هیچ نشانه‌ای مبنی بر وقوعش دیده نمی‌شود. در حالی که بهنی می‌گوید که این روند باید با جنبشی تدریجی با حضور نیروهای کرد و عراقی و به پشتیبانی ارتشهای سوریه و ترکیه صورت گیرد، التمیمی معتقد است که برای رقم خوردن پایان داعش به یک نیروی غربی یا عربی نیاز است. او می‌افزاید: "اما هیچ اراده‌ای به این منظور در این دورۀ سیاستهای معیوب وجود ندارد. مخصوصاً که هنوز میراث دخالت در عراق و افغانستان از یاد غربی‌ها نرفته است."

شهروندان موصل و رقه که ارتباطشان با باقی جهان قطع است، حال باید خود را برای دومین زمستان حکومت داعش آماده کنند. هوای سرد و قیمت بالای سوخت و غذا، احتمالاً درد و رنج فراوانی را برای این مردم رقم خواهد زد. اما در حالی که اقتصاد داعش دچار مشکل است و به خاطر نیروهایی که توان کنترلشان را ندارد آسیب جدی خورده است، فعلاً این مردم هستند که باید پیۀ مالیاتهای سنگین را به تن خود بمالند.