هنگامی‌که از لزوم تحقق آرمان‌های انقلاب و یا گزاره‌هایی نظیر احیای تمدن عظیم اسلامی سخن گفته می‌شود، نخستین ابهام، این است که برای تحقق این مهم چه باید کرد؟ و نخستین پاسخ به این پرسش لزوم تهیه نقشه راه است.

"حافظ نیوز"، یکی از مطالبات رهبر معظم انقلاب، لزوم تهیه نقشه جامع علمی کشور بود و بر این اساس، طراحی و تصویب این نقشه‌ از 1385 در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت و پس از تهیه چند پیش‌نویس و اعمال برخی اصلاحات، در اردیبهشت‌ماه 90 تصویب و ابلاغ شد.

در این سند به مواردی چون تعریف وضع مطلوب و اولویت‌های علم و فناوری در کشور و راهبردها و اقدامات ملی در این زمینه اشاره‌شده است.

در مقدمه این نقشه آمده است: این نقشه‌، مجموعه‌ای جامع، هماهنگ، پویا و آینده‌نگر و شامل مبانی، اهداف، سیاست‌ها و راهبردها، ساختارها و الزامات تحول راهبردی علم ‌و فن‌آوری مبتنی بر ارزش‌های اسلامی، برای دستیابی به اهداف چشم‌انداز 20 ساله‌ کشور است.

نقشه‌ای که با بیش از سه دهه تأخیر تهیه و ابلاغ شد!

هنگامی‌که از لزوم تحقق آرمان‌های انقلاب و یا گزاره‌هایی نظیر احیای تمدن عظیم اسلامی سخن گفته می‌شود، نخستین ابهام، این است که برای تحقق این مهم چه باید کرد؟ و نخستین پاسخ به این پرسش لزوم تهیه نقشه راه است.
 
نقشه راه علمی که دارای سه شاخصه‌ عدالت، معنویت و عقلانیت باشد و بتواند مرزهای علم و دانش را درنوردد و ترازی جدید از دستیابی به دستاوردهای علمی پیشرفته را پیش روی بشر قرار دهد، به شکوفایی و کمال انسان و ایجاد زمینه‌های پذیرش حکومت جهانی اسلام کمک کند و در آن نحوه‌ طی مسیر، منابع و امکانات لازم و الزامات طی این مسیر به‌طور شفاف و دقیق مشخص‌شده باشد.
 
اهمیت این نقشه به حدی است که مقام معظم رهبری در ابلاغ برنامه ششم توسعه به این موضوع پرداختند و یکی از بندهای این برنامه را درگرو پیشبرد نقشه جامع علمی کشور دانستند.
 
بنابراین، تهیه و ابلاغ سند راهبردی این نقشه در سال 90 آن‌هم پس از سه دهه، بیانگر این مطلب است که طی همه‌سال‌های گذشته جای خالی این سند جامع به‌عنوان نقشه راه علمی وجود داشته و اگر نسبت به تهیه و تعریف دقیق آن، در سال‌های ابتدایی انقلاب اهتمام جدی وجود داشت پس از گذشت سه دهه از اجرای آن، رتبه تولید علم و پیشرفت‌های فنّاوری در کشور ما به‌مراتب در وضعیت و جایگاه رفیع‌تری نسبت به زمان حاضر بود.
 
بنابراین، این نقشه به‌مثابه نقشه راهی است که سمت‌و‌سوی صحیح سیاست‌گذاری‌های کلان را به دولت‌ها و دستگاه‌های مختلف کشور نشان می‌دهد.
 
برنامه توسعه علمی در کشورهای جهان

کشورهای مختلف صنعتی جهان ازجمله کشورهای عضو اتحادیه اروپا، آمریکا، استرالیا، کانادا، کره جنوبی، ژاپن، هند و چین دارای سند ملی توسعه علمی بوده و پایه توسعه مطالعات و تحقیقات داخلی خود را مبنی این برنامه‌ها بناکرده‌اند.
درواقع کشورهای مختلف صنعتی و پیشرفته با رویکردهای مختلف و با تمرکز بر حوزه‌های مختلف متناسب با اهداف و سیاست‌گذاری‌های دولتی، برنامه‌هایی را تدوین کرده‌ و برای اجرای آن بودجه‌های متفاوتی را در نظر می‌گیرند.

هنگامی‌که نقشه جامع علمی کشور انتظارات را برآورده نمی‌کند

اگرچه در متن این نقشه به مبانی ارزشی که مشخص‌کننده‌ جهت‌گیری‌های نظام است اشاره‌شده و تلاش شده اولویت‌ها و بایدها و نبایدها با مبنا قرار دادن اندیشه حاکمیت جهانی اسلام تشریح شود و در بعد علمی نیز تلاش شده به تمام نیازهای علمی و حوزه‌های مرتبط با علم پاسخ مناسب دهد، اما گذشت بیش از چهار سال از ابلاغ این سند راهبردی و عدم تحول در هیچ‌یک از حوزه‌ها و عدم دستیابی به هیچ‌کدام از اهداف تعریف‌شده، نشان می‌دهد این نقشه به‌تنهایی نمی‌تواند انتظارات را فراورده کند.

در تشریح چرایی این مسئله می‌توان به چند نکته اشاره کرد:

نخست آنکه در این سند، بارها به لزوم احیای «تمدن اسلامی» اشاره‌شده حال‌آنکه مختصات مدینه فاضله‌ای که نظام باید به‌سوی آن حرکت کند به‌صورت دقیق و با ذکر جزئیات تشریح نشده است. به عبارتی، این نقشه قله و هدف غایی را به‌درستی نشان می‌دهد اما چگونگی دستیابی به آن و مسیر دقیق حرکت را نشان نمی‌دهد.

دومین نکته، ابهام در چگونگی ایجاد تحول در علوم انسانی است؛ در متن این نقشه از لزوم ایجاد تحول بنیادین علمی به‌خصوص در بازبینی و طراحی علوم انسانی در چارچوب جهان‌بینی اسلامی سخن گفته‌شده، حال‌آنکه کمترین اشاره‌ای به کیفیت این چارچوب نکرده است.

 درواقع سؤالی که این نقشه به آن پاسخ نمی‌دهد آن است که اساساً علوم انسانی اسلامی در ساحت‌های گوناگون چه هدفی را دنبال می‌کند و مرجع تعریف و تبیین این علوم کدام نهاد است؟

سومین نکته، ابهام در خصوص چگونگی ارتباط صنعت و دانشگاه است. یکی از معضلاتی که این نقشه باید به رفع آن بپردازد، تعریف دقیق نیازهای صنعتی با دو هدف خودکفایی و استقلال صنعتی در زمینه‌های راهبردی و دیگری دستیابی به مرزهای جدید علم و دانش و فنّاوری‌های پیشرفته است. بر این اساس، بازهم در این سند به کلی‌گویی بسنده شده و معلوم نیست کدام نهاد موظف است نیازهای راهبردی صنعتی را در حوزه‌های گوناگون احصا کند و حل آن را از مراکز علمی و دانشگاهی مطالبه کند؟

با نگاهی اجمالی، می‌توان دریافت این سند بیش‌ازاندازه کلی بوده و یکی از بزرگ‌ترین معضلات آن، عدم تعریف دقیق زیرمجموعه‌ها و چگونگی دستیابی به موارد هدف‌گذاری شده است.

چه باید کرد؟

مهم‌ترین حلقه مفقوده این نقشه، عدم تشریح ابهام در چگونگی دستیابی به اهداف این نقشه است و تا زمانی که وظایف نهادهای مختلف در این رابطه به‌صورت دقیق و اسناد پایین‌دستی نقشه تعریف نشود نمی‌توان انتظار دستیابی به اهداف را داشت.

 نخستین اقدام کاربردی کردن این نقشه، تعریف وظایف مشخص سازمان‌های رسمی در این رابطه است؛ دومین اقدام، بهره‌گیری از الگوهای موفق پیاده شده در کشورهای مختلف در رابطه با چگونگی عملیاتی این نقشه است و سومین گام، تعریف نهادی نظارتی بر چگونگی اجرای آن است.

جمع‌بندی

نگارنده بر این باور است که شورای عالی انقلاب فرهنگی باوجود اقداماتی که تاکنون برای تهیه نقشه جامع علمی کشور به انجام رسانده، اما در تحقق اهداف این نقشه ناتوان است چراکه از یک‌سو چگونگی دستیابی به اهداف تعیین‌شده در این نقشه مشخص نیست و از سوی دیگر برای تحقق آن، باید نگاهی فرا دولتی به آن وجود داشته باشد.
 باوجود ظرفیت‌های بالقوه‌ای که در ایجاد هم‌افزایی و همکاری مشترک میان نهادهای مختلف در ارتباط با اجرای این نقشه وجود دارد، اما به دلیل ضعف کار گروهی در کشور، اجرای دقیق آن مورد تشکیک است؛ اما باید برای برپایی تمدن اسلامی و تبدیل ایران به قدرت علمی در تراز جهانی پای در ره نهاد و این مسیر دشوار را لاجرم طی کرد.