روح الله حسینیان رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی و نماینده مجلس شورای اسلامی: چرا بازرگان؟ بدیهی بود که امام خمینی مواضع بازرگان را می شناختند و با آن موافق نبودند. بازرگان در اواخر مهر در پاریس خدمت امام رسید و تلاش کرد تا به اصطلاح مواضع امام را تعدیل کند. وی در حضور امام خمینی «سه انگشتش را جلو امام گذاشت و گفت: آقا! ایران سه رکن دارد: شاه، ارتش و آمریکا. شما می گویید شاه برود، اولا کجا برود؟ شاه رفتنی نیست، به فرض برود، با آمریاک و ارتش چه می کنید؟ فکر این دو رکن را کرده اید؟ حضرت امام با تبسم فرمودند: شما بگویید شاه باید برود، با مردم هم صدا بشوید، وقتی رفت، ارتش فرزندان همین مدم اند، به دامن انقلاب بر می گردند، آمریکا هم گورش را گم می کند. شما غصه اینها را نخورید، شما موضع ملت را پذیرید که شاه باید برود».
امام خمینی بعد از ملاقات بازرگان در یک سخنرانی ضمن اشاره به «سیاست گام به گام» بازرگان فرمودند: گاهی «بعضی از محترمین» پیشنهادهایی می دهند که «اصل رژیم باقی باشد»، ولی شاه برود یا باشد، اما طبق قانون اساسی «سلطان باشد و حکومت نکند» و «بعد کم کم، یک قدم به جلو برویم». امام خمینی این سیاست را «جزء اشتباهاتی» خواندند که با همه حسن نیت که حامیان این سیاست دادند، این سیاست یک اشتباه محض است. امام خمینی بار دیگر به این ملاقات اشاره کردند و فرمودند: «بعضی از این آقایان که آمده بودند و می گفتند که سیاست قدم به قدم... گفتم آقا اگر شما این قدم را سست کنید در قدم دوم قدم های شما را می شکنند».
روزنامه کیهان بعد از ملاقات بازرگان با امام خمینی از قول یکی از نزدیکان بازرگان نوشت: «مهندس بازرگان در مذاکرات خود ضمن تشریح مسائل جنبش دسیسه ها و توطئه هایی را که به وسیله مخالفین مبارزات مردم در سطح کشور اعمال می شود و نحوه بروز وقوع آنها را به اطلاع آیت الله خمینی رسانده است».بدیهی بود که منظور وی از مخالفین مبارزات، ارتش و آمریکا بود. روزنامه لوموند در همان زمان نوشت که: گرچه رهبران جنبش های مختلف «جرأت نکرده اند آیت الله خمینی را مورد انتقاد قرار دهند،» ولی اطرافیان امام را به خاطر در جریان نگذاشتن ایشان از مسائل داخلی ایران مورد سرزنش قرار داده اند، لوموند افزود: رهبران جنبش های ایرانی از «نقشی که ارتش ممکن است در آن شرایط بازی کند به سختی نگرانند. همچنین عکس العمل های احتمالی آمریکا که می خواهد از منافع سوق الجیشی خود در منطقه دفاع کند به سختی هراس دارند». با این همه از پاریس گزارش می رسد که در این مذاکرات امام خمینی «هیچ گذشت و انعطافی نسبت به موضعی که قبلا اتخاذ کرده بودند ابراز نداشته اند» و با ملاقات کنندگان خود بر سه موضوع تاکید کرده اند: 1-باید از این فرصت پیش آمده برای تغییرات اساسی و بنیادی استفاده کرد؛ 2- دولت انتقالی به مصلحت انقلاب نیست؛ 3-از عکس العمل آمریکا نباید متوحش و نگران بود.
البته مهندس بازرگان آن قدر عاقل بود که لااقل در آن زمان در مقابل امام خمینی موضع گیری نکند. یکی از نزدیکان بازرگان در پاریس در تماس تلفنی با اطلاعات گفت: «مهندس مهدی بازرگان و دکتر میناچی در دو روز گذشته مذاکرات مفصلیث با حضرت آیت الله العظمی خمینی داشته اند. در این مذاکرات رهبر نهضت آزادی پس از استماع نظریات رهبر شیعیان جهان آمادگی نهضت آزادی را برای ادامه مبارزات سیاسی در کنار روحانیت مترقی به رهبری آیت الله خمینی اعلام کرد». وی افزود: که بازرگان و میناچی «برای ایجاد یک استراتژی تازه و همبسته در مبارزات، مدت یک هفته در پاریس خواهند بود».
امام خمینی نیز پذیرفتن نظرشان توسط بازرگان را تصدیق کردند و در پاسخ به خبرنگار رویتر که پرسید: «ملاقات مهندس بازرگان و کریم سنجابی با شما چگونه بوده است؟» فرمود: «بارها گفته ام که ملت ایران خواهان برچیده شدن رژیم شاهنشاهی و سقوط دودمان منحوس و خائن پهلوی و برقراری حکومت اسلامی است. هر کس اینجا آمده، من این موضوع را با او مطرح کرده ام. این دو آقا هم آمدند و من مطرح کردم، آنان پذیرفتند و رفتند. هر کس برخلاف خواسته ملت مسئله ای را عنوان کند، خائن به ملت و مملکت است».
جمله اما گرچه اشاره به اختلاف نظر در مورد اهداف استراتژیک سقوط رژیم و برقراری حکومت اسلامی در ضمن تهدید مخالفین این اهداف است؛ ولی تایید می کند که بازرگان و سنجابی نظرات ایشان را پذیرفته اند. بر همین اساس نهضت آزادی در 14 آبان با صدور اطلاعیه ای اعلام کرد: «اکثریت قاطع ملت ایران، شاه و رژیم او را نمی خواهد و خواستار حکومت اسلامی است. و اکثریت قاطع ملت ایران آیت الله العظمی خمینی را به رهبری خود برگزیده است».
مهندس بازرگان قبل از نیز هنگام بازداشت (1357/6/18 تا 1357/6/26) در مصاحبه ای که ساواک با وی انجام داده بر اختلافات خود با آیت الله خمینی تصریح می کند و می گوید: «در حال حاضر رهبری فعالیت ها از دست ما گردانندگان سابق خارج شده و جوانان هستند که با اعتقاد به مبارزه و جهاد که بیشتر از افکار خمینی الهام می گیرند، کارها را در دست دارند». وی در مورد حکومت پیشنهادی امام خمینی می گوید: «به نظرات خمینی از نظر حکومت اسلامی ایراداتی داشته و گفته ام از نظر مذهب تا به حال راجع به حکومت از جانب روحانیون مطلبی عنوان نشده و از نظر تاریخی تا به حال مطرح نبوده است. اگر چنین مسئله ای را عنوان می کند [سقوط رژیم] در صورت تحقق چه چیز جانشین حکوکمت خواهد کرد؟ از طرفی عقیده دارم که روحانیون نمی توانند حکومت را اداره کنند».
علاوه بر اختلاف ماهوی که بین نظریات استراتژیک امام خمینی و مهندس بازرگان بوده است، بازرگان به دلیل ماهیت ضد کمونیستی، نسبت به آمریکاییان حساسیتی نداشت و این یکی از اختلافات ماهوی امام خمینی و بازرگان بود. امام خمینی در پاسخ به آقای محتشمی در مورد نهضت آزادی به این اختلافات اشاره می کنند و می نویسند: «پرونده این نهضت و همینطور عملکرد آن در دولت موقت انقلاب شهادت می دهند که نهضت به اصطلاح آزادی طرفدار جدی وابستگی کشور ایران به آمریکاست و در این باره از هیچ کوششی فروگذار نکرده است و حمل به صبحت - اگر داشته باشد- آن است که شاید آمریکای جهانخوار را- که هر چه بدختی ملت مظلم ایران و سایر ملت های تحت سلطه او دارند از ستمکاری اوست- بهتر از شوروی ملحد می دانند و این از اشتباهات آنها است».
حال سوال این است که امام خمینی با همه شناختی که از بازرگان داشتند، چرا وی را مامور تشکیل دولت موقت کردند؟
یکی از عوامل مهم، احترامی بود که امام خمینی به نظریات ومشاوره های یاران خود قائل بودند و به عبارتی اصل احترام به مشورت موجب تصمیم امام خمینی شد.
حاج احمدآقا فرزند امام خمینی معتقدند که «دوستان امام، آقای مهندس بازرگان برای نخست وزیری موقت انتخاب و پیشنهاد کردند. امام مخالف بودند، اما به واسطه احترام به نظر دوستان قبول کردند».
امام خمینی خود در نامه معروفی که در 1368/1/6 به آقای منتظری نوشتند تصریح کردند که «والله قسم، من با نخست وزیری بازرگان مخالف بودم، ولی... نظر دوستان را پذیرفتم».
امام خمینی با همه قاطعیت، رای اکثریت مشاورین را همواره مورد احترام قرار می دادند، چنان که در انتخابات قائم مقامی آقای منتظری هم با اینکه مخالف بودند به دلیل نظر اکثریت خبرگان آن را پذیرفتند. همان طوری که با ریاست جمهوری بنی صدر نیز مخالف بودند، ولی به احترام رای اکثریت مردم ریاست وی را تنفیذ کردند.
شاید تصریح امام خمینی در حکم انتصاب بازرگان مبنی بر «بنابر پیشنهاد شورای انقلاب» و تاکید بر آن در سخنرانی معارفه که «شورای انقلاب ما پیشنهادشان این بوده است که ایشان رئیس دولت باشند» همه اشاره ای به این موضوع باشد که امام خمینی شخصاً نظر مثبتی بر نخست وزیری بازرگان نداشته اند. با این حال امام خمینی خود را مبرای از مسئولیت این اشتباه نمی دانستند. ایشان در سخنرانی 1354/5/29 به تشریح این اشتباه پرداختند و علت آن را نداشتن «تجربهم دانستند که علت اساسی آن بود که «ما دو دسته بودیمک یک دسته مان از مدرسه آمده بودیم و یک دسته مان از خارج آمده بودیم. نه ما (مدرسه ای ها) تجربه انقلابی داشتیم و نه آنها (خارج نشین ها) روح انقلابی را» به این جهت «دولت موقت را قرار دادیم و خطا کردیم. از اول باید یک دولتی که قاطع باشد و جوان باشد تا بتواند مملکت را اداره کند» انتخاب می کردیم. امام خمینی در عین حال به ناچاری و عدم آشنایی نیروهای انقلاب نیز در این انتخاب اشاره کردند و فرمودند: «منتها آن وقت ما نداشتیم فردی را که بتوانیم، آشنا نبودیم تا بتوانیم انتخاب کنیم. انتخاب کردیم و خطا شد». امام خمینی در این سخنرانی مسئولیت این اشتباه را پذیرفتند و فرمودند: «ما یا مقصریم یا قاصر و در هر دو جهت آن در پیشگاه ملت جواب باید بدهیم». با این تحلیل ها باید پرسید دلیل انتخاب پیشنهاددهندگان خصوصا استاد مطهری و دکتر بهشتی چه بود؟
در آن زمان بسیاری بر این اعتقاد بودند که مسئولیت های اجرایی باید در دست شخصیت های غیرروحانی قرار بگیرد، حتی خود حضرت امام نیز بر این اعتقاد پافشاری می کردند. ثانیاً مسئولیت خطیر اولین دولت اسلامی باید به کسی واگذار می گردید که از سابقه و تجربه مدیریتی حکومتی برخوردار باشد. از آنجا که انقلابیون رادیکال همیشه از مناصب حکومتی به دور بوده اند از هیچ تجربه مدیریتی برخوردار نیستند؛ اما بازرگان بعد از بازگشت از فرنگ، تدریس در دانشکده فنی را آغاز کرد، بعد از چندی با جمعی از دوستانش یک شرکت ساختمانی به نام «اما» را تاسیس کرد، بعد از آن رئیس دانشکده فنی شد و در دولت مصدق به عنوان عضو هیئت خلع ید درآمد و سپس به مدت 9 ماه به عنوان رئیس هیئت مدیره رشکت نفت ملی منصوب گردید، چندی بعد مدیریت سازمان لوله کشی آب تهران را پذیرفت و مدتی نیز در شرکت سیمان درود فعالیت می کرد. علاوه مهندس بازرگان رهبر نهضت آزادی به عنوان یک حزب سیاسی بود و سابقه فعالیت های سیاسی و فرهنگی فراوانی داشت. به همین جهت یاران امام خمینی معتقد بودند که مهندس بازرگان علاوه بر تدین صاحب تجربه هم می باشد.
عده ای نیز معتقد هستند «باید مجموعه ای روی کار می آمد که مخالفین و بیرونی ها خیلی حساسیت نشان ندهند». آیا این موضوع مورد توجه بعضی از یاران امام بوده است یا نه چندان روشن نیست، ولی یکی از فواید دولت بازرگان با همه ناکارآمدی ها، کم شدن حساسیت آمریکاییان نسبت به انقلاب اسلامی بود، با این همه نمی توان گفت اگر یک دولت انقلابی روی کار می آمد، از دست آمریکا در آن موقعیت کاری ساخته بود یا نه؟ تجربه نشان داده است که آمریکا در سخت ترین شرایط تحقیر آمیز گروگانگیری، در حالی که ایران انقلابی با بحران داخلی و جنگ خارجی روبه رو بود کاری نتوانست انجام دهد!
 
منبع: تسنیم